Historia
Pyzdry pojawiły się w źródłach pisanych jako „terras Pisdrensem” w 1232 roku, natomiast pierwsza informacja o osadzie z prawem miejskim i zamku, czy też raczej drewniano – ziemnej warowni, odnotowana została w 1257 roku. Murowany zamek zbudowany został prawdopodobnie równocześnie z murami miejskimi, może po około 1339 roku z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego. Zastąpił on starszą budowlę obronną zniszczoną w 1331 roku przez Krzyżaków.
Podczas panowania Ludwika Andegaweńskiego, w 1382 roku Pyzdry zostały zajęte przez oddziały węgierskie. Miał to być zastaw na rzecz zięcia królewskiego, kandydata na tron krakowski, Zygmunta Luksemburczyka. W 1383 miasto, zamek i stacjonujące w nim wojska węgierskie zostały oblężone przez rycerstwo księcia mazowieckiego Siemowita IV, który korzystając z wojny domowej między Grzymalitami i Nałęczami wkroczył do Wielkopolski. Miasto poddało się po trzech lub czterech dniach, nieco dłużej bronił się zamek, lecz po krótkim oporze załoga węgierska skapitulowała na honorowych warunkach. W czasie tegoż oblężenia odnotowano w przekazach pisanych po raz pierwszy na ziemiach polskich użycie broni palnej.
W XV wieku Pyzdry stanowiły ważny ośrodek rzemiosła i handlu. Miasto stanowiło siedzibą powiatu sądowego i ośrodek starostwa niegrodowego, dlatego obwarowania zapewne utrzymywane były w należytym stanie, tym bardziej, że na zamku często przebywał król Władysław Jagiełło, a potem Kazimierz Jagiellończyk. Od połowy XV do połowy XVI wieku, pyzdrska siedziba stanowiła zabezpieczenie posagu polskich królowych: Zofii Holszańskiej, Elżbiety Rakuszanki i Bony Sforzy, z nadania których trzymali ją królewscy starostowie.
W czasach nowożytnych zamek był wielokrotnie przebudowywany. W XVII wieku wraz z obwarowaniami miejskimi został zniszczony przez Szwedów i nie odzyskał już świetności. Po pożarze w 1768 roku został prawie całkowicie rozebrany przez Prusaków, podczas budowy więzienia w miejscu wschodniego pałacu królewskiego. W miejscu domu północnego zbudowano spichlerz, a następnie młyn. Pożar miasta z 1814 roku przyczynił się do przeprowadzenia w kolejnych latach przez władze pruskie gruntownej regulacji miasta, w wyniku której rozebrano niemal doszczętnie fortyfikacje miejskie.
Architektura
Obwód miejskich murów obronnych zakreślał kształt owalu, lekko wydłużonego na linii północ – południe, o mniej regularnym przebiegu od wschodu i południa, dostosowanym tam do kształtu nadrzecznej skarpy. Powierzchnia miasta w murach wynosiła około 11 ha, a długość linii obwarowań około 1250 metrów. Oba obiekty sakralne: kościół parafialny i zespół klasztorny franciszkanów usytuowane były bezpośrednio przy murach miejskich, z zachowaniem jednak odstępu umożliwiającego przelot ulicy podmurnej. Wiadomo, że mur obronny wykonany był z cegły, prawdopodobnie na kamiennym fundamencie, lecz niestety jego wymiary nie są znane. Prawdopodobnie wzmocniony był basztami, jednak także o nich nie wiadomo nic pewnego. Od południa i wschodu miasto nie miało umocnień zewnętrznych ze względu na duże spadki terenu. Z pozostałych stron za murami biegła fosa, zapewne nawodniona, o czym świadczyłby zaznaczony na nowożytnym planie staw w jej południo – zachodniej części, połączony z potokiem Flis. Za fosą znajdował się wał ziemny wspomniany w 1383 roku.
Do miasta prowadziły zapewne trzy bramy. W północno – wschodniej części obwodu, na wysokości środka placu rynkowego, połączona z nim dwoma ulicami, znajdowała się brama prowadząca w kierunku Torunia. W części południowo – zachodniej leżała brama prowadząca w kierunku Kalisza i do przeprawy przez Wartę, natomiast trzecia brama, zachodnia otwierała drogę ku Poznaniowi, leżąc na przedłużeniu północnej pierzei rynku. Forma architektoniczna bram przypuszczalnie była wieżowa. Jak wynika z notatki Janka z Czarnkowa jedna z nich miała dwa zamknięcia.
Zamek znajdował się w obrębie miejskich murów obronnych, w północno – wschodnim narożniku Pyzdr, na cyplu wysokiej skarpy, która opadała na wschodzie ku rzece Warcie. Był typowym zamkiem miejskim o kształcie zbliżonym do prostokąta i dużych wymiarach około 49,5 x 60,5 metra. Grubość ceglanych murów obwodowych wynosiła 1,8 – 1,85 metra, jedynie nieco węższa była ściana północna, która osiągała około 1,5 metra szerokości. Z zewnątrz mury wspierały regularnie ustawione przypory. Wewnątrz mieściły się cztery skrzydła otaczające centralny dziedziniec, z których budynek wschodni pełnił funkcje głównej budowli mieszkalno – reprezentacyjnej zamku i zapewne powstał jako pierwszy. Ponadto od strony północno – zachodniego narożnika stała czworoboczna wieża główna o wymiarach 9,5 x 10 metrów.
Dom zachodni miał wymiary zewnętrzne około 11 x 39,25 metra. Mieściło się w nim najpewniej pięć położonych w szeregu pomieszczeń. Obok znajdowała się jeszcze komora wieży o wymiarach około 4,5 x 6 metrów. Dom południowy mierzył około 9,5 x 34,7 metra. Był to obiekt jednotraktowy, podzielony najpewniej na trzy pomieszczenia. Podziałom wewnętrznym odpowiadały krótkie prostokątne przyporo – lizeny wysunięte z północnego muru tegoż domu, natomiast od południa na ich przedłużeniu znajdowały się przypory zewnętrzne. Budynek północny miał analogiczne wymiary i zapewne podziały wewnętrzne. Główne skrzydło zamku, budynek wschodni, w przeciwieństwie do wcześniejszych, był obiektem dwutraktowym o długości 49,75 metra i szerokości 15 metrów. Od strony nadrzecznej, wschodniej skarpy wzmocniony był przyporami, które odzwierciedlały jego wewnętrzne podziały, natomiast od strony zachodniej przylegał do niego oparty na arkadach ganek o szerokości 3,4 metra, prawdopodobnie nigdy nie ukończony według pierwotnych założeń. Przy południowo – zachodnim narożniku budynku mieściła się niewielka wieżyczka o boku długości 4,2 metra. Pełniła ona funkcję komunikacyjną lub ustępową. Przy północnej elewacji zamku znajdowały się dwa ryzality o formie smukłych wieżyczek. Ryzalit północno – wschodni o długości boków około 4 metry, pełnił funkcje sanitarne: wyposażony był w przesklepiony ostrołukowo odpływ, a także w ukośną odsadzkę przy murze zachodnim. W jego wnętrzu znajdowała się komora o wymiarach 1,3 x 2,2 metra. Długość boku ryzalitu północno – zachodniego wynosiła około 4 metry.
Bramę do zamku umieszczono od strony miasta, w zachodniej kurtynie muru. W XV wieku lub na początku XVI stulecia została zastąpiona nowym przejazdem bramnym w murze południowym, zapewne z powodu powstania usytuowanego tam podzamcza, czy też przygródka. Kolejną bramę wykonano również w murze północnym, by umożliwić wyjście poza obręb murów miejskich. Przygródek między zamkiem a klasztorem franciszkańskim na południu miał zabudowę wewnętrzną prawdopodobnie konstrukcji drewnianej. Od północy ograniczony był on murem zamku, od wschodu murem miejskim, a od południa murem klasztornym. Zachodnią stronę zamykał parkan z wrotami przy których stał nieduży budynek wrotnego i stajnia.
Stan obecny
Po zamku zachował się jedynie mocno przekształcony dom (pierwotne skrzydło wschodnie) w którym ukryte są gotyckie ściany, a także przypora w północno – zachodnim narożniku. Przetrwały też piwnice trzech budynków zamkowych, wzniesione z cegły w wiązaniu gotyckim. Niewielki fragment miejskiego muru obronnego zachował się jedynie w podwórzu domu przy ul. Kaliskiej 35. Wykonany jest z cegły układanej w wątku polskim (gotyckim).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Olszacki T., Rezydencje Andegawenów po obu stronach Karpat. Wstęp do badań [w:] Zamki w Karpatach, red. J.Gancarski, Krosno 2014.
Olszacki T., Różański A., Badania terenowe zamków z obszaru Wielkopolski i Polski Centralnej w XXI wieku [w:] Gemma Gemmarum, red. Różański A., Poznań 2017.
Pietrzak J., Zamki i dwory obronne w dobrach państwowych prowincji wielkopolskiej, Łódź 2003.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 2, architektura obronna, Kalisz 2011.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.