Historia
We wczesnym średniowieczu na miejscu późniejszego miasta istniał gród będący ważnym ośrodkiem plemiennym Pyrzyczan. Po raz pierwszy wzmiankowany był w 1124 roku w Żywocie świętego Ottona z Bambergu, który z inicjatywy Bolesława Krzywoustego prowadził akcję misyjną. W 1186 roku Pyrzyce wymieniono jako gród kasztelański z istniejącą obok osadą targową. Na zachód od niego lokowano nowe miasto, które w 1263 roku otrzymało prawo magdeburskie, a po rozpadzie Pomorza znalazło się w księstwie szczecińskim.
Murowane obwarowania Pyrzyc zaczęto budować pod koniec XIII wieku. Jeszcze w 1279 roku wzmiankowano w źródłach pisanych obwarowania drewniano – ziemne, ale w 1317 roku odnotowany już został mur miejski. Do początku XIV wieku powstał więc zasadniczy pierścień murowanych fortyfikacji wraz z basztami wykuszowymi, a do połowy XIV stulecia przebudowano bramy miejskie i zamknięto od strony miasta część baszt. Na szybką budowę miał fakt, iż miasto stanowiło ważny ośrodek rolniczego regionu i położone było na skrzyżowaniu głównych szlaków handlowych ze Szczecina do Wielkopolski i z Magdeburga do Kołobrzegu. Szybko bogaciło się na pośrednictwie handlu oraz rozwoju rzemiosła tkackiego i sukienniczego.
W XV wieku miały miejsce kolejne prace budowlane, wzmacniające i rozbudowujące obwarowania. Podwyższono wówczas mur obronny, przystosowano go do użycia ręcznej broni palnej i dodano kolejne baszty. Wiek XVI przyniósł rozbudowę systemu obronnego, związaną z upowszechnieniem artylerii. Wzniesiono basteje, bastiony, szańce oraz nadbudowano bramy i baszty. Do końca średniowiecza najazdy brandenburskich, polskich i husyckich wojsk nie przedarły się przez pyrzyckie obwarowania.
W XVIII wieku miejskie mury obronne utraciły znaczenie militarne. Po 1750 część wałów została splantowana, a w latach 1830-1845 zamieniona na promenadę. Fosy zasypano około 1860 roku i założono w ich miejscu ogrody. Rozebrano także przedbramia bramy Bańskiej i Szczecińskiej. W XIX wieku baszty pełniły funkcje gospodarcze, zaadaptowano je także na domy mieszkalne dla biedoty. W 1879 roku wyburzono fragment muru w osi ulicy Szerokiej, przebito również liczne furty dla ruchu pieszego. W czasie działań II wojny światowej zniszczona została brama Szczecińska i baszta Mnisza, oraz zrujnowane górne kondygnacje baszt i bramy Bańskiej. Od 1945 roku obwarowania miejskie były systematycznie remontowane.
Architektura
Miasto założono na relatywnie płaskim terenie, po zachodniej stronie niewielkiej rzeki Pstrowiczanki, ku której opadały stoki. Średniowieczne obwarowania otaczały Pyrzyce na planie nieregularnego owalu, o kształcie zbliżonym do trójkąta z zaokrąglonymi narożnikami. Długość obwodu wynosiła około 2200 metrów. Mury wykonano z cegły ceramicznej o wątku wendyjskim i osadzono na cokole z głazów narzutowych. Ich wysokość dochodziła do 7-9 metrów. Zwieńczone były gankiem straży, początkowo ukrytym za krenelażem, a następnie za prostym przedpiersiem z otworami strzeleckimi.
Obwód muru miejskiego wzmocniony był 44-50 basztami wykuszowymi, rozstawionymi średnio co około 27-30 metrów. Dominowały baszty czworoboczne, sporadycznie półkoliste, wysunięte na zewnątrz i od wewnątrz muru, otwarte od strony miasta, o szerokości około 6 – 7 metrów. Baszty wykuszowe dzielone były na trzy kondygnacje, skomunikowane za pomocą drabin. W przyziemiach składowano materiały do obrony, na drugich kondygnacjach znajdowały się pomieszczenia straży skomunikowane z chodnikami w koronie sąsiednich kurtyn, a trzecie kondygnacje stanowiły właściwy poziom obronny z otworami strzeleckimi. Baszty wykuszowe wystawały nieznacznie poza koronę muru (1-2 metry), zwieńczone były krenelażem lub kryte dachem siodłowym. W XIV i XV wieku część z nich została przekształcona w baszty zamknięte poprzez zamurowanie otwartych od strony miasta części. Ponadto w kilku miejscach obwodu zastosowano baszty nadwieszane, wznoszone na rzutach prostokątów, dwukondygnacyjne, zwieńczane krenelażem.
Do miasta prowadziły dwie bramy: Bańska na południu i Szczecińska od północy. Brama Szczecińska z połowy XIV wieku, w XVI stuleciu została nadbudowana. Była to brama dwustopniowa, pięciokondygnacyjna w części czworobocznej, wyżej posiadająca ośmioboczny tambur, opięty narożnymi wieżyczkami i zwieńczony hełmem ostrosłupowym. Obie części wieńczyła galeria obronna wyposażona w krenelaż, w przyziemiu natomiast funkcjonował przejazd z ostrołucznymi portalami. Brama Bańska u schyłku średniowiecza również uzyskała formę dwustopniową. Część dolną, pięciokondygnacyjną, założono na planie kwadratu z dwiema przyporami. Część górna, ośmioboczna nakryta była hełmem ostrosłupowym. Obie bramy od strony zewnętrznej uzyskały bogato zdobione blendami i fryzami (tynkowanymi i ząbkowymi) elewacje. Obie też zaopatrzono w rozbudowane przedbramia przecinające zewnętrzne obwarowania miasta. W przypadku bramy Szczecińskiej składało się ono z szyi, budynku bramnego, kolejnej szyi, oraz dwóch cylindrycznych, przysadzistych baszt flankujących przejazd bramny.
Od strony zewnętrznej mury miejskie otoczone były ziemnymi wałami i fosami. Od strony północnej, zachodniej i południowej wały i fosy były nawet zdwojone, jedynie na bezpieczniejszym odcinku wschodnim utworzono pojedynczą fosę i wał. Wynikało to z równinnego terenu miasta, pozbawionego naturalnych walorów obronnych: dużych rzek, bagien, czy jezior. Odległość wałów od muru wahała się w granicach od 15 do 70 metrów.
Stan obecny
Obecnie mury miejskie Pyrzyc są jednymi z najlepiej zachowanych na terenie Polski. Przetrwały w około 80-90% ich pierwotnego przebiegu. Ubytki występują jedynie w części południowej i wschodniej. Z pierwotnego systemu obronnego zachowały się: brama Bańska (bez górnej, ośmiobocznej części), baszty Sowia, Lodowa, Prochowa, Pijacka; ruiny baszty Śpiącej Królewny i Mniszej oraz około 30 baszt wykuszowych. Największą stratą jest zniszczenie w czasie ostatniej wojny bramy Szczecińskiej, z której obecnie zachowała się jedynie część przyziemia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Lemcke H., Die Bau- und Kunstdenkmäler des Regierungsbezirks Stettin, Der Kreis Pyritz, Stettin 1906.
Lukas E., Średniowieczne mury miejskie na Pomorzu Zachodnim, Poznań 1975.
Pilch J., Kowalski S., Leksykon zabytków Pomorza Zachodniego i ziemi lubuskiej, Warszawa 2012.