Historia
Pułtusk już prawdopodobnie od XII wieku stanowił posiadłość biskupów płockich, którzy w XIII wieku wznieśli gród, przekształcany następnie od końca XIV wieku w murowany zamek. Bezpośrednią przyczyną wymiany dawnych obwarowań mógł być najazd Litwinów z 1368 roku który zniszczył stare obwarowania. W XVI wieku biskup Rafał Leszczyński rozpoczął przekształcanie średniowiecznego zamku w rezydencję renesansową, co kontynuowali jego następcy, zwłaszcza Andrzej Krzycki i Piotr Myszkowski.
Zamek uległ poważnym zniszczeniom w połowie XVII wieku, gdy trwały o niego walki pomiędzy wojskami Stefana Czarneckiego i Szwedami. Kolejne zniszczenia przyniosła III wojna północna, podczas której w 1703 roku zamek zajęły wojska szwedzkie. Zamek odbudowano w stylu barokowym, budując także w tym stylu kaplicę zamkową. Po zniszczeniach w czasie insurekcji kościuszkowskiej, został pod koniec XVIII wieku przebudowany w stylu klasycystycznym przez biskupa Krzysztofa Hilary Szembeka. Podczas wojen napoleońskich ponownie był uszkadzany, gdy wykorzystywano go jako lazaret wojskowy. W 1866 roku Rosjanie zarekwirowali zamek biskupom i następnie umieścili tam żandarmerię i szpital. Podczas walk w zimie 1945 roku zamek spłonął. Odbudowany został w latach 1976-1989 z nowym skrzydłem i stylizowaną wieżą.
Architektura
Gród pułtuski zajmował obszar około 3500 m2 na planie zbliżonym do owalu wydłużonego na linii północ – południe. Jego głównym ciągiem komunikacyjnym była ulica biegnąca przez dłuższą oś założenia, do której dochodziły mniejsze uliczki wschodnia i zachodnia, obie pod kątem około 45 stopni. Wszystkie trakty łączyły się przed bramą po stronie północnej, która najpewniej miała charakter wieżowy. Wewnętrzną zabudowę grodu oblicza się na około 30-40 chat, nie wiadomo jednak w którym miejscu znajdowały się budynki należące do biskupa. Całość opinały obwarowania drewniano – ziemne składające się z ziemnego wału, zapewne zwieńczonego palisadą lub częstokołem. Zewnętrzną ochronę zapewniały wody rzeki Narwi, opływające gród z trzech stron. Jedynie od północy przekopano fosę.
Zamek założony został na wzniesieniu pozostałym po dawnym grodzie, w południowej części miasta, od którego oddzielony był nawodnioną fosą. Początkowo powstała czworoboczna wieża oraz przylegający do niej od północnego – wschodu dom. W połowie XV wieku wzniesiono na miejscu wałów obwód murów obronnych, a w zachodniej części wzgórza główny dom mieszkalny, zwany Dużym. Był on na planie wydłużonego prostokąta, jednotraktowy, podpiwniczony i jednopiętrowy. Odcinek kurtyny z dwoma arkadami łączył na wysokości piętra dom Duży z wieżą. Luźna zabudowa gospodarcza przylegała do północnego i wschodniego odcinka murów obwodowych. Brama znajdowała się od strony miasta. Wzmocniono ją później dwoma półcylindrycznymi basztami.
Stan obecny
Zamek w swym obecnym wyglądzie całkowicie zatracił pierwotne, średniowieczne cechy stylowe. Obecnie mieści się w nim zespół hotelowo-rekreacyjny Dom Polonii.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kunkel R.M., Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2005.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Sypek A., Sypek R., Zamki i obiekty warowne ziemi mazowieckiej, Warszawa 2002.
Żabicki J., Leksykon zabytków architektury Mazowsza i Podlasia, Warszawa 2010.