Historia
Pułtusk już od XII wieku stanowił posiadłość biskupów płockich, posiadających na nadrzecznej wyspie otwartą, rolniczą osadę. Od początku XIII wieku była ona, wraz z całym północnym Mazowszem, zagrożona najazdami Jaćwingów i Prusów, które prawdopodobnie około 1217 roku doprowadziły do pożaru i czasowego opuszczenia zabudowań. Jako że biskupi płoccy przywiązywali dużą wagę do miejscowej kasztelani majątkowej, osada została odbudowana i obwarowana. Już w 1232 roku dokument Konrada I Mazowieckiego wspomniał o przeznaczeniu dochodów ze wsi kościelnych na konserwację grodu w Pułtusku, a także wymienił biskupie urzędy sędziego i wojskiego (w 1257 roku urząd wojskiego pełnić miał rycerz o imieniu Bogusza, „Bogussa milles de Poltowsk, tribunus”). Książę Bolesław zwolnił mieszkańców Pułtuska w 1240 roku od wszelkich opłat i ciężarów prawa książęcego, natomiast bulla papieska z 1254 roku zwolniła mieszkańców diecezji, w tym pułtuszczan, z opłat na rzecz Stolicy Apostolskiej.
W latach 40-tych XIII wieku na terenie grodu trwały intensywne prace budowlano – remontowe, zmierzające do poprawy obronności i powiększenia zabudowy mieszkalnej. Kolejne konieczne były po pożarze na przełomie XIII i XIV wieku, budowano też w latach 30-tych XIV wieku. Pod koniec XIV wieku drewnianą osadę obronną przebudowano w murowany zamek, choć pierwszą murowaną budowlę, wieżę nazwaną w 1368 roku mianem „castrum”, wzniesiono już w początkach XIV stulecia. Bezpośrednią przyczyną wymiany dawnych obwarowań mógł być najazd Litwinów z 1368 roku, który zniszczył stare obwałowania i unaocznił ich archaiczność. W XV stuleciu zamek był powiększany o kolejne zabudowania, wznoszone w stylistyce gotyckiej. W XVI wieku biskup Rafał Leszczyński rozpoczął przekształcanie średniowiecznego zamku w rezydencję renesansową, co kontynuowali jego następcy, zwłaszcza Andrzej Krzycki i Piotr Myszkowski.
Zamek uległ poważnym zniszczeniom w połowie XVII wieku, gdy trwały o niego walki pomiędzy wojskami Stefana Czarneckiego i Szwedami. Kolejne zniszczenia przyniosła wielka wojna północna, podczas której w 1703 roku Pułtusk zajęły wojska szwedzkie. Zamek odbudowano w stylu barokowym, budując także w tym stylu kaplicę zamkową. Po zniszczeniach w czasie insurekcji kościuszkowskiej, został pod koniec XVIII wieku przebudowany w stylu klasycystycznym przez biskupa Krzysztofa Hilary Szembeka. Podczas wojen napoleońskich ponownie był dewastowany, gdy wykorzystywano go jako lazaret wojskowy. W 1866 roku Rosjanie zarekwirowali zamek biskupom i następnie umieścili tam żandarmerię i szpital. Podczas walk w zimie 1945 roku zamek spłonął. Odbudowany został w latach 1976-1989 z nowym skrzydłem i stylizowaną wieżą.
Architektura
Gród pułtuski a następnie zamek założony został na wyspowej łasze Narwi, przy ujściu do niej mniejszego koryta Pełty. W miejscu tym rzeczna dolina miała około 4-6 km szerokości, zajmowanej przez głębokie zakola Narwi, z prawym brzegiem o formie wysokiej skarpy, a lewym płaskim i podmokłym. Gród zajmował obszar na planie zbliżonym do owalu o wymiarach około 60 x 90 metrów, wydłużony na linii północ – południe. Całość opinały obwarowania drewniano – ziemne składające się z niewysokiego, około 1-2 metrowego ziemnego wału, zapewne zwieńczonego palisadą lub częstokołem (mogła to być fortyfikacja złożona z zaostrzonych u góry słupów tworzących częstokół, osadzanych na wrąb w konstrukcji zrębowej, ciasno opinającej i stabilizującej dolne partie słupów). Zewnętrzną ochronę zapewniały wody rzeki Narwi, opływające gród z trzech stron. Jedynie od północy konieczne było przekopanie fosy, bowiem XIII-wieczny Pułtusk znajdował się w skrajnej, południowej części wyspy.
Głównym ciągiem komunikacyjnym grodu była moszczona drewnem ulica biegnąca przez dłuższą oś założenia, do której dochodziły mniejsze uliczki wschodnia i zachodnia, obie pod kątem około 45 stopni. Wszystkie trakty łączyły się przed bramą po stronie północnej, która najpewniej miała charakter wieżowy. Wewnętrzne działki wytyczone między ulicami były małe, przeważnie trapezoidalne w planie, w większości prawie całe zajmowane przez budynki mieszkalne i gospodarcze. Domy wznoszono w zdecydowanej większości w technice zrębowej z ostatkami. Dominowały budowle parterowe, jednoprzestrzenne lub z dobudówkami, rzadziej spotykano piętrowe oraz podwójne, łączone centralną sienią. Posadzki zabudowań mieszkalnych tworzono z uklepywanej gliny, natomiast zabudowań gospodarczych z drewna. Wejścia miały zazwyczaj wysokość ośmiu bierwion, z których każde miało około 12-18 cm. Belki ścian szczytowych były krótsze od pozostałych i ścinane pod skosem, przez co wyznaczały spadek dachu na około trzydzieści stopni. Dachy kryto deskami kładzionymi prostopadle do kalenicy i belek – ślegów, podtrzymywanymi na krawędziach okapów poziomymi deskami.
Murowany zamek założony został na wzniesieniu pozostałym po dawnym grodzie, po południowej stronie miasta, od którego oddzielony był nawodnioną fosą. Najstarszą murowaną budowlą z początku XIV wieku była czworoboczna, wzniesiona z cegły wieża w zachodniej części założenia, do której następnie dostawiono od północnego – wschodu dom. W połowie XV wieku wzniesiono na miejscu wałów obwód murów obronnych, a w zachodniej części wzgórza główny dom mieszkalny, zwany dużym. Był on na planie wydłużonego prostokąta, jednotraktowy, podpiwniczony i jednopiętrowy. Odcinek kurtyny z dwoma arkadami łączył na wysokości piętra dom duży z wieżą. Luźna zabudowa gospodarcza przylegała do północnego i wschodniego odcinka murów obwodowych. Brama znajdowała się od strony miasta. Wzmocniono ją później dwoma półcylindrycznymi basztami.
Stan obecny
Zamek w swym obecnym wyglądzie od strony zewnętrznej całkowicie zatracił pierwotne, średniowieczne cechy stylowe. Zbliżoną do gotyckiej formę mają jedynie dwie basztki flankujące wjazd przy moście, ale są one w większości efektem powojennej rekonstrukcji. Całkowicie współczesną budowlą jest wieża wyrastająca z zabudowań w zachodniej części dziedzińca. Pomieszczenia zostały przekształcone w związku utworzeniem na zamku zespołu hotelowo-rekreacyjnego Domu Polonii, na którego dziedzińcu i w części piwnic w trakcie prac archeologicznych odkryto doskonale zachowane pozostałości drewnianej zabudowy z XIII-XIV wieku. Przetrwały one ze względu na wysoki poziom wód gruntowych, odcięcie dostępu powietrza oraz obecność mocznika i taniny z desek i bierwion.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Informacyjne środowisko rekonstrukcji. Przedlokacyjna struktura osadnicza w Pułtusku w XIII-XIV wieku, red. J.Słyk, S.Wrona, Warszawa 2015.
Kunkel R.M., Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2005.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Sypek A., Sypek R., Zamki i obiekty warowne ziemi mazowieckiej, Warszawa 2002.
Żabicki J., Leksykon zabytków architektury Mazowsza i Podlasia, Warszawa 2010.