Historia
Pierwszy kościół w puckim grodzie stanął prawdopodobnie pod koniec XIII wieku, gdyż najstarsza wzmianka źródłowa o proboszczu Lambercie odnotowana została w 1278 roku, a o samej świątyni w 1283 roku. Patronat nad nim sprawował książę gdański. Nie wiadomo kiedy kościół ten przestał funkcjonować i z jakiej przyczyny, nie ma pewności czy został zniszczony, czy też rozebrano go celowo by wznieść na jego miejscu nowy i większy.
Budowę gotyckiego kościoła św. Piotra i Pawła rozpoczęto pod koniec XIV wieku na miejscy wcześniejszej świątyni, przy wykorzystaniu dolnych partii starszej wieży. W 1385 roku ówczesny wielki mistrz zakonu krzyżackiego, Konrad Zöllner von Rottenstein, nadał nieukończoną jeszcze budowlę wraz z całą parafią cysterkom z Żarnowca. Do końca XIV wieku wybudowano prezbiterium i prawdopodobnie ukończono wieżę, na której w 1400 roku zawieszono dzwon. Obie te części przypuszczalnie dostawiono do starszego korpusu nawowego. Na początku XV wieku wykończono wieżę oraz przystąpiono do wznoszenia murów nawy północnej i północnej kaplicy przywieżowej. Dalsze prace przerwał wybuch wojny trzynastoletniej w czasie której zniszczeniu uległa elewacja północna kościoła. Po ustaniu działań wojennych przystąpiono do dalszych robót murarskich, ukończonych ostatecznie w ostatniej ćwierci XV wieku. W ich toku ukończono trzynawowy korpus kościoła oraz południową kaplicę przywieżową (kaplicę Wejherów), którą dostawiono do istniejącej już wieży. Zbudowano także kaplicę św. Anny oraz północną zakrystię. Prawdopodobnie w tym samym czasie podwyższono wieżę o jedną kondygnację.
W latach 1556-1589 kościół pucki znajdował się w rękach luteran. Prawdopodobnie w związku ze zmianą wymagań nowego kultu, zmieniono wówczas pierwotny wystrój wnętrza kościoła, ponieważ do czasów współczesnych oprócz dzwonu i chrzcielnicy z XIII wieku praktycznie nic ze średniowiecznego wyposażenia kościoła nie ocalało. Po zwróceniu świątyni społeczności katolickiej przeprowadzono remont, a w 1597 roku starosta pucki Ernest Wejher ufundował (rozbudował) kaplicę grobową pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny po południowej stronie wieży. Prawdopodobnie jeszcze w okresie gotyku powstała także południowa kaplica św. Krzyża, należąca do radnych miasta Pucka. W 1633 roku stała się ona własnością ks. Mateusza Judyckiego, który ufundował kaplicę grobowo – wotywną w dowód wdzięczności za ocalenie z morskiej burzy w trakcie swej podróży do Holandii.
Około połowy XVII wieku wykonano roboty murarskie przy elewacjach zewnętrznych kościoła oraz w obrębie prezbiterium, wykonując jego dwuprzęsłowe sklepienie. W 1661 roku, być może w trakcie kolejnych prac remontowych wykonano na kaplicach charakterystyczne koliste blendy. W kolejnych latach XVII i XVIII wieku stopniowo przekształcano wewnętrzny wystrój kościoła, prawdopodobnie spustoszonego w trakcie wojen szwedzkich. Gruntowne prace renowacyjne przeprowadzono w latach 1896-1898. Powiększono wówczas otwory okienne, wstawiono witraże, wymieniono posadzkę, dobudowano kruchtę, założono sklepienia wszystkich trzech naw oraz kaplicy św. Anny i kaplicy północnej, przywieżowej, które zostały dodatkowo podwyższone i przebudowane. Remonty kontynuowano także na początku XX wieku, zwłaszcza po silnej burzy z 1903 roku i w latach 1919-1920. Druga wojna światowa praktycznie nie naruszyła świątyni, mimo bombardowań uszkodzenia nie były wielkie.
Architektura
Gotycki kościół św. Piotra i Pawła usytuowano w północnej części miasta, na działce pierwotnie otoczonej cmentarzem. Otrzymał formę budowli trójnawowej, halowej, z nieproporcjonalnie niskim i krótkim prezbiterium, zamkniętym trójbocznie od strony wschodniej, oraz z masywną czworoboczną wieżą od zachodu. Całą budowlę opięły wysokie przypory (jednouskokowe przy prezbiterium, dwuuskokowe przy nawach), pomiędzy które od północy wstawiono kaplicę św. Anny. Po stronie północnej na styku prezbiterium i nawy bocznej usytuowana została zakrystia, zaś wieża została oflankowana dwoma kaplicami, sprawiając wrażenie wtopionej w korpus nawowy. Pod koniec XVI wieku po południowej stronie korpusu nawowego wzniesiona została kaplica św. Krzyża.
Dolną część elewacji kościoła (za wyjątkiem wieży) obiegł wysoki ceglany cokół, górną natomiast szeroki pas tynku i profilowany gzyms koronujący. Surowy korpus nawowy ozdobiły szczyty kaplic oraz wysoki, dwunastodzielny, schodkowy szczyt wschodni, rozczłonkowany przez pionowe, nieprofilowane lizeny, pomiędzy które włożono ostrołukowe blendy i zamknięte łukami odcinkowymi okna. Ten silnie podkreślony podział pionowy szczytu zrównoważono poziomymi pasami tynku przebiegającymi w poprzek całej jego płaszczyzny. XVI-wieczny szczyt kaplicy św. Krzyża (kaplicy Judyckiego) zwieńczony został pseudoblankami i podzielony na ostrołukowe pola przez wypukłe, profilowane lizeny. Podział poziomy podkreślił silnie falisty, profilowany gzyms przebiegający w poprzek szczytu.
Oszczędne dekoracje otrzymały elewacje wieży zachodniej. Aż do wysokości czwartej kondygnacji jej mury pozostawiono gładkie, pozbawione ozdób i jedynie po stronie północnej i zachodniej zwieńczone gzymsem arkadkowym (zapewne pierwotne zwieńczenie wieży XIII-wiecznej, nadbudowanej z niewielkim uskokiem muru). Dwie górne kondygnacje wieży rozczłonkowano wysokimi, ostrołukowymi oknami, których zadaniem było wypuszczanie dźwięków dzwonów. Do wnętrza wieży prowadził dość niski, profilowany portal z rozglifionymi ościeżami, usytuowany na osi fasady zachodniej. Wiódł on do sklepionej krzyżowo kruchty, a następnie przez kolejny ostrołukowy portal do wnętrza korpusu nawowego kościoła.
Pierwotnie w średniowieczu wszystkie trzy nawy korpusu przykryte były płaskimi, drewnianymi stropami, podtrzymywanymi przez masywne ośmioboczne filary. Stopem przykryte było nawet prezbiterium. Nawę główną od prezbiterium oddzielono ostrym łukiem tęczowym, zaopatrzonym od strony korpusu w dwie przypory. Przypory te, podobnie jak filary międzynawowe, stanęły na kamiennych reliktach pierwszego kościoła puckiego z XIII wieku. Uskokowe arkady międzynawowe obustronnie sfazowano. Dwuprzęsłową kaplicę NMP (Wejherów) umieszczoną w niskim pomieszczeniu po południowej stronie wieży kościelnej, z końcem XVI wieku podwyższono i zwieńczono sklepieniem gwiaździstym, opartym na rzeźbionych konsolach przedstawiających ludzkie głowy i zwierzęta. Podobnie późnogotycka kaplica św. Krzyża przesklepiona została sklepieniem gwiaździstym. Między nawą północną a zakrystią utworzono nietypowe, wąskie pomieszczenie, sklepione krzyżowo i kolebkowo, na uskokowych wspornikach.
Stan obecny
Kościół zachował pierwotny układ przestrzenny i gotycką bryłę. W całości późnym aneksem jest jedynie kruchta południowa, nie odbiegająca jednak stylistycznie od pozostałej części budowli. Nowożytne są sklepienia nad wszystkimi nawami, w kruchcie podwieżowej oraz w kaplicy św. Anny i północnej kaplicy przywieżowej. Starsze, ale także nowożytne jest sklepienie w prezbiterium, choć wszystkie one mniej lub bardziej naśladują formy gotyckie. Od zewnątrz dodatkami XVII-wiecznymi są koliste blendy na elewacjach zewnętrznych. Ponadto przypory utraciły profilowane gzymsy, zaś gzymsy ścian, ościeża okienne i maswerki odnawiano i wymieniano w XIX wieku. Co ciekawe zachowała się późnogotycka więźba dachowa nad nawami, datowana na 1496 rok. Spośród detali architektonicznych przetrwały między innymi zdobienia szczytu wschodniego, szczyty kaplic, sklepienie wraz ze wspornikami w kaplicy Wejherów czy dwa portale: zachodni i południowy w środkowym przęśle. Warto zwrócić uwagę na dolną część wieży (do wysokości fryzu arkadkowego), cokoły filarów międzynawowych oraz fragment ściany tęczowej, które mogą być reliktami kościoła z XIII wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreise Carthaus, Berent und Neustadt, red. J.Heise, Danzig 1884.
Domańska H., Puck, Warszawa 1985.