Historia
Pierwszy kościół w Ptkanowie ufundowany miał zostać, według tradycji przekazanej przez kronikarza Jana Długosza, przez księcia Władysława Hermana w 1086 roku. Według innej niepotwierdzonej, ale bardziej prawdopodobnej tradycji do jego budowy przyczynić się miał Piotr Włostowic około połowy XII wieku, a najpóźniej przed 1153 rokiem kiedy zmarł. O ufundowaniu przez Włostowica kościoła w Ptkanowie także pisał Długosz, ponadto w południową ścianę kościoła wmurowano kamień z datą 1140, choć został on wykonany dopiero w XVI lub XVII wieku.
Poświadczone źródłowo erygowanie parafii w Ptkanowie nastąpiło w 1326 roku. Rok wcześniej wspomniany został w źródłach pisanych pleban kościoła o imieniu Stefan, który zapłacił papieskiemu poborcy podatków Andrzejowi z Veroli srebrną grzywnę i trzy skojce. Gotycki kościół św. Idziego zbudowano najpóźniej pod koniec XIV wieku lub na początku XV stulecia. Jan Długosz odnotował już istnienie w Ptkanowie murowanej budowli sakralnej. W XV wieku parafia znajdowała się pod opieką dziedziców sąsiednich wsi Podole i Rosochy. Być może z ich inicjatywy w XVI wieku przykościelny teren został ufortyfikowany.
W 1880 roku spłonął gontowy dach kościoła, odbudowany następnie w konstrukcji blaszanej. Dziewięć lat później do kościoła dobudowano kruchtę, na przełomie XIX i XX wieku jedną z baszt przykościelnych przekształcono w kaplicę, zaś w latach 1906-1910 przebudowano sam kościół. Ostatnie większe prace remontowe zabytku prowadzono w 1958 roku (malowanie wnętrza), w latach 60-tych (fortyfikacje) oraz w 1970 roku (dzwonnica).
Architektura
Kościół zbudowany został na niewielkim wzniesieniu, po wschodniej stronie strumienia i drogi przebiegającej przez wieś. Wzniesiono go z układanych w regularne warstwy ciosów piaskowca, łączonych wapienną zaprawą. Utworzony został z nawy na planie zbliżonym do kwadratu, węższego i niższego prezbiterium, po wschodniej stronie zamkniętego wielobocznie (pięć boków ośmioboku), oraz z prostokątnej zakrystii przy północnej ścianie prezbiterium, zajmującej całą długość jego elewacji aż do ukośnej ściany północno – wschodniej.
Od strony zewnętrznej kościół wzmocniony został cokołem oraz narożnymi, umieszczonymi pod skosem przyporami. Przestrzenie pomiędzy nimi przepruto wąskimi, ostrołucznie zamkniętymi i obustronnie rozglifionymi oknami. Wejście umieszczono od południa i zachodu w ostrołucznych, profilowanych portalach. Wewnątrz prezbiterium przykryte było sklepieniem krzyżowo – żebrowym, a zakrystia kolebką. Nawa przez cały okres średniowiecza zwieńczona była drewnianym stropem.
Świątynia otoczona została w XVI wieku murem obronnym o narysie nieregularnego ośmioboku z pięcioma basztami: jedną czworoboczną, jedną kolistą i trzema wielobocznymi, przy czym za wyjątkiem północnej czworobocznej pozostałe uzyskały formę otwartych od strony kościoła wykuszy. Po stronie zachodniej umieszczona została masywniejsza, zwrócona w stronę drogi i znacznie ku niej wysunięta przed sąsiednie kurtyny czworoboczna wieża bramna. W jej przyziemiu osadzono przejazd, przesunięty od osi ku północy. W murach i basztach przepruto otwory strzeleckie: liczniejsze szczelinowe, a także kluczowe, przystosowane do ręcznej broni palnej.
Stan obecny
Obecny wygląd kościoła i jego obwarowań jest wynikiem rozległych prac remontowo – budowlanych z początku XX wieku, za sprawą których przedłużeniu o kilka metrów uległa nawa. Całkowicie nowożytnym elementem jest też kruchta południowa. Na neogotyckim szczycie frontowej elewacji, od strony zachodniej, umieszczona jest kamienna tarcza z herbem Grzymała, być może pochodząca także z czasu przebudowy. Starszy jest kamień z datą 1140 wmurowany w ścianę południową nawy, ale zapewne także pochodzi z późniejszego niż średniowiecze okresu. Na ścianach dzwonnicy zachowały się fragmenty fryzu ozdobionego motywami roślinno-zwierzęcymi, być może pochodzące z wcześniejszego, romańskiego kościoła. Detale architektoniczne kościoła zostały odnowione lub wymienione w XX wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, zespół kościoła parafialnego pw. św. Idziego, A.Adamczyk, nr 1548, Ptkanów 1991.
Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. III, województwo kieleckie, zeszyt 7, powiat opatowski, red. J.Łoziński, B.Wolff, Warszawa 1959.
Węglewicz W., Wybrane problemy z dziejów kościoła pod wezwaniem św. Idziego w Ptkanowie [w:] Jedenaście wieków chrześcijaństwa w Polsce. Wymiar polityczny i historyczny, red. R. Kubicki, A. Młynarczyk-Tomczyk, R. Dudała, Kraków 2021.