Przyczyna Górna – kościół św Jerzego

Historia

   Kościół św. Jerzego w Przyczynie Górnej (Ober Pritschen) został wzniesiony przed 1345 rokiem, kiedy to został po raz pierwszy wspomniany w źródłach pisanych, a konkretnie w dokumencie nadającym z inicjatywy króla Kazimierza Wielkiego mieszczanom z pobliskiej Wschowy liczne przywileje. Pleban kościoła z Przyczyny po raz pierwszy wspomniany został w latach 1405-1406, kiedy to funkcję tą pełnił niejaki Mikołaj. Prawdopodobnie kościół był wówczas jeszcze samodzielną parafią, niezależną od Wschowy.
   Kościół mógł zostać uszkodzony w 1477 roku, kiedy to Przyczyna Górna niemal doszczętnie spłonęła w trakcie pożaru, który prawdopodobnie miał związek z najazdem księcia żagańskiego Jana II, plądrującego i niszczącego okolice Wschowy wraz z wojskami Macieja Korwina. Jeśli budowla spustoszona została ogniem, to nie poniosła żadnych strat strukturalnych, a wyposażenie musiało zostać odnowione jeszcze w stylistyce późnogotyckiej.
    Od 1578 roku, na skutek święcącej triumfy reformacji, kościół był użytkowany przez protestantów, natomiast w 1643 roku, po forsowanej przez Habsburgów kontrreformacji, stał się znów budowlą katolicką, choć już tylko filialną ze względu na małą ilość katolików. Podczas ponownej konsekracji z 1661 roku nadano mu wezwanie Wniebowzięcia NMP i św. Jerzego.
   Remonty budynku przeprowadzano w latach 1595, 1665 i 1898, co potwierdziły napisy wyryte w tynku fryzów podokapowych. Prawdopodobnie żaden duży remont nie został przeprowadzony po pożarze z 1819 roku, kiedy to piorun uderzył w pobliska lipę, lecz trzy lata później starosta wschowski alarmował o bardzo złym stanie kościoła. Groziła mu nawet rozbiórka, ne szczęście nie znalazł się żaden chętny na kupno materiałów i jego demontaż. Walka o ocalenie zabytku ciągnęła się aż do 1879 roku, kiedy to podczas inspekcji odkryto w prezbiterium i w nawie malowidła ścienne z XV wieku oraz z początku XVI stulecia. W 1907 i 1931 roku odsłonięto je całkowicie i konserwowano po II wojnie światowej w latach 1964-1966 oraz 1979-1981. W latach 60-tych XX wieku wykonano reperacje murów zewnętrznych, natomiast w latach 2008 i 2009 wyremontowano dach.

Architektura

   Kościół został wzniesiony według spójnego planu i w trakcie jednego etapu prac budowlanych, na niewielkim wzniesieniu ogrodzonym wraz z cmentarzem murem. Utworzono orientowaną względem stron świata prostokątną w planie choć krótką nawę (10 x 12 metrów) oraz węższe, czworoboczne, nieco nieregularne prezbiterium o wymiarach 8,1 x 7,7 metra, do którego od północy przystawiono zakrystię. Po stronie zachodniej na osi nawy wzniesiono smukłą czworoboczną wieżę. Całość (poza niską zakrystią) wzmocniono zewnętrznymi przyporami. Nawę i prezbiterium przykryto osobnymi dwuspadowymi dachami, przy czym dach prezbiterium przedłużono by osłonić zakrystię. Cała bryła kościoła została uformowana zgodnie ze średniowieczną zasadą stopniowania wysokości poszczególnych członów: od najniższego prezbiterium, poprzez wyższy korpus, po najwyższą wieżę.
   Do wnętrza prezbiterium pierwotnie prowadziło południowe wejście, osadzone w płytkiej wydłużonej blendzie. Triada wysokich blend ozdobiła także ścianę wschodnią, otaczając piramidalnie wąskie okno ostrołukowe oświetlające ołtarz, flankowane dodatkowo przez dwie mniejsze blendy o półkolistych zwieńczeniach. Do nawy prowadził portal południowy, osadzony, podobnie jak w prezbiterium, w podłużnej blendzie. Dłuższe elewacje korpusu zaakcentowano opaskowym fryzem wyprowadzonym poniżej gzymsu i przerywanym ponad przyporami. Oświetlenie nawy zapewniały od południa niesymetrycznie przeprute ostrołukowe okna, natomiast w murze północnym, zgodnie ze średniowiecznymi zwyczajami, nie umieszczono ani jednego otworu. Pięciokondygnacyjną wieżę ujęto pasem tynkowanego fryzu, a otwory w dwóch górnych kondygnacjach ujęto w podłużne, ostrołuczne blendy. Dolne kondygnacje przepruto małymi oknami o charakterystycznych schodkowych zwieńczeniach.
   Wnętrze kościoła w drugiej ćwierci XV wieku pokryto ściennymi polichromiami. W prezbiterium przedstawiały one dwie strefy: górną, figuralną, wielowątkową o charakterze narracyjnym oraz dolną ozdobioną malowaną draperią imitującą zawieszoną na drążku tkaninę. U góry ukazano wieloosobową scenę Koronacji Marii z orszakiem królewskim, wyobrażenie grzechu pierworodnego, postać biskupa dzierżącego pastorał i księgę, postać Chrystusa, monumentalne wyobrażenie postaci św. Krzysztofa w otoczeniu warownego miasta, króla i królowej oraz grupy zbrojnych rycerzy, a następnie malowidło przedstawiające św. Jerzego na koniu. Późniejsze malowidła z drugiej połowy XV wieku w nawie, ukazywały wielopostaciową kompozycję ujętą w dwie poziome strefy. Dodatkowo w połowie XVI wieku malowidłami pokryto wewnętrzną stronę łuku tęczowego.

Stan obecny

   Kościół zachował do dnia dzisiejszego średniowieczną bryłę, częściowo jednak, na skutek wielokrotnych prac modernizacyjnych i renowacyjnych w okresie nowożytnym, utracił pierwotne detale architektoniczne oraz wystrój wnętrza. W trakcie któryś z działań w XIX wieku zamurowano okno wschodnie i południowe wejście do prezbiterium, a nad zamurowanym wejściem przepruto nowe okno zamknięte łukiem odcinkowym. Przekształcono wówczas również większość pozostałych otworów okiennych. Najcenniejszy element wystroju kościoła,  zamalowane prawdopodobnie w XVII wieku średniowieczne polichromie, zostały co prawda odkryte na początku XX wieku, lecz niestety po 1981 roku z nieuzasadnionych powodów część z nich została usunięta (prorok Izajasz z banderolą z inskrypcją, dolne partie malowideł w prezbiterium, gotycka dekoracja patronowa na łuku tęczowym). Bezsensownie zamurowano również gotyckie ścienne sakrarium.

pokaż zabytek na mapie

powrót do indeksu alfabetycznego

bibliografia:
Błaszczyk K., Kościół pw. św. Jerzego w Przyczynie Górnej, „Lubuskie Materiały Konserwatorskie”, tom 16, Zielona Góra 2019.
Kowalski S., Zabytki architektury województwa lubuskiego, Zielona Góra 2010.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.