Historia
Pierwszy zamek krzyżacki w Przezmarku (Preußisch Mark) został wzniesiony z drewna w drugiej połowie XIII wieku. Jego pierwotna nazwa odnosi się do dokumentu z 1305 roku w którym określony był jako Prutenicale Forum, czyli Pruski Targ. Wznoszenie budowli murowanej w latach 1316 do 1331, zainicjował komtur dzierzgoński Luter z Brunszwiku, pełniący równocześnie obowiązki wielkiego szatnego zakonu. W zamku znajdowała się kolejno siedziba szafarza, od 1320 roku prokuratora, od 1359 roku wójta i w końcu od 1437 roku konwentu, przeniesionego tu po zniszczeniu zamku w Dzierzgoniu. W związku z podniesieniem rangi zamku, został on rozbudowany w 1359 roku, kiedy to wydłużono główny dom zamkowy i ponownie w 1437 roku, kiedy z kolei został podwyższony.
Chociaż zamek położony był w bardzo dogodnym do obrony miejscu, w 1410 roku został przejęty bez walki przez wojsko Władysława Jagiełły. Król wydzierżawił go rycerzowi Mroczce, którego wysłał na zamek wraz z pisarzem w celu sporządzenia inwentarza majątku. W drodze powrotnej pisarz wraz z orszakiem zginął. O chęć przejęcia pokrzyżackich skarbów obwiniono rycerza Mroczkę, choć sprawy nigdy do końca nie wyjaśniono. Rok później zamek wrócił jednak w ręce Krzyżaków na mocy pierwszego pokoju toruńskiego.
W 1414 roku, w trakcie tzw. wojny głodowej, Przezmark miał zostać ponownie zdobyty przez wojska polskie i mocno uszkodzony, lecz ówczesne inwentarze raczej nie potwierdziły takich zdarzeń (między innymi nie zostało zrabowane wyposażenie kaplicy). Po odzyskaniu warowni zakon dokonał poważnej rozbudowy i wzmocnienia zamku. W 1437 roku przeniesiono do niego z Dzierzgonia siedzibą komtura, którym był wówczas Walter von Kirskorf. Wraz z zastępcą Ulrichem von Dudelsheymem konwent liczył wówczas 18 członków.
W 1454 roku, gdy wybuchła polsko – krzyżacka wojna trzynastoletnia przerażony komtur domowy Gunter Hetzwald w tajemnicy przed garnizonem zamku zebrał wszystkie kosztowności ze skarbca i uciekł do Malborka. Tydzień później zamek zajęły oddziały elbląskie, którym przewodził Gabriel Bażyński, nowo mianowany przez króla polskiego wojewoda elbląski. Utrzymały się one do jesieni, kiedy to z powodu klęski pod Chojnicami zmienił się układ sił. Tym razem Bażyński uciekł do Elbląga, a pozostawiony dowódca, mieszczanin braniewski Jerzy von Berge, za cenę zachowania życia i mienia poddał zamek oddziałom krzyżackim. Niebawem do Przezmarku wrócił rozproszony konwent, podejmując działania na rzecz wzmocnienia zamku, który stał się kluczową obok Malborka warownią w regionie, strzegącą szlaku z Pomezanii do Pasłęka. Ostatecznie na mocy drugiego pokoju toruńskiego z 1466 roku Przezmark pozostał w granicach Prus Zakonnych, a wielki mistrz krzyżacki stał się lennikiem króla polskiego.
W XV wieku w Przezmarku wytwarzano na dużą skalę uzbrojenie dla rycerzy zakonnych, a w XVI stuleciu odlewano działa, ręczną broń palną i amunicję. Jednak na początku XVI wieku z powodu coraz gorszego stanu finansów państwa krzyżackiego, dobra przezmarskie przeszły w posiadanie biskupów pomezańskich (1508-1527), a następnie po sekularyzacji Przezmark stał się siedzibą starostwa. W związku z tym w latach 80-tych XVI wieku zamek przeszedł kolejną przebudowę, która miała uczynić z niego rezydencję w miejsce budowli typowo obronnej. Przez cały XVIII i XIX wiek obiekt, chociaż mieścił urząd ziemski, był poważnie zaniedbany, a proces jego popadania w ruinę został przypieczętowany, gdy pod koniec XVIII stulecia rozpoczęto rozbiórkę murów w celu pozyskania budulca na folwark i zbór ewangelicki.
Architektura
Przy budowie zamku w Przezmarku wykorzystano naturalne warunki terenowe, umieszczając budowlę w narożniku półwyspu, opadającego stromymi zboczami do jeziora Motława Wielka. Od przedzamcza oddzielała go szeroka, nawodniona fosa, przez którą przerzucono most oparty na dwóch masywnych ceglanych filarach. Za fosą usytuowano mur obronny o narysie zdeformowanego prostokąta z budynkiem bramnym i dwiema wieżami: okrągłą od zachodu i kwadratową, tzw. Jeniecką od wschodu. Tą drugą wybudowano około 1329 roku w ramach rozbudowy zamku prokuratorskiego. Osiągnęła wysokość 35 metrów i sześciu pięter. Jej elewacje ozdobiono wzorami z mocno wypalanej cegły zendrówki i wysokimi blendami. Budynek bramny zwieńczony był gotyckimi szczytami i najpewniej poprzedzony krótkim przedbramiem. Na dziedzińcu zamku średniego pierwotnie znajdowały się budynki pomocnicze, przystawione do kurtyn murów. Po przeniesieniu konwentu na zamek górny w 1437 roku usytuowano tu całe zaplecze gospodarcze. Między innymi na zachód od Wieży Jenieckiej funkcjonował młyn napędzany kieratem.
Zamek górny oddzielała od części środkowej głęboka i szeroka, sucha fosa o kształcie w planie litery L. Brzegi jej północnego odcinka stanowiły mury zamków średniego i wysokiego, odcinek zachodni prawdopodobnie obejmowały wały ziemne. Zamek górny otoczony był ceglanym murem obwodowym posadowionym na kamiennym fundamencie, o długości 73 metrów na linii północ – południe, szerokości 47 metrów (na linii wschód – zachód) i nieznanej wysokości. Do południowej strony kurtyny przylegała od zewnątrz ceglana, ośmioboczna wieża o średnicy 8 metrów, natomiast bramę na zamek górny poprzedzoną parchamem umieszczono w narożu północno – zachodnim. Zapewne z powodu warunków terenowych usytuowana była ona pod skosem. Od strony wschodniej, podobnie jak od północy, zamku bronił dodatkowy mur i międzymurze.
Główne zabudowania zamkowe początkowo składały się jedynie z wschodniego domu, otoczonego czworobokiem murów obronnych z dziedzińcem po jego zachodniej stronie. Ten niezwykle długi dom o wymiarach 12×61 metrów, był murowany z cegły na kamiennym cokole. Wraz z przystawionymi do niego krużgankami zajmował całą wschodnią część zamku górnego. Pierwotnie był trójkondygnacyjny i podpiwniczony. Do piwnic i pomieszczeń parterowych prowadziły wejścia z poziomu dziedzińca spod arkad krużganku, a na piętro dwie klatki schodowe umieszczone przy filarach krużganka. Piwnica była pojedynczą długą komorą (w XV wieku podzieloną na dwa pomieszczenia) zwieńczoną sklepieniem krzyżowym, podtrzymywanym przez rząd 11 granitowych filarów. Dostęp do niej prowadził z dziedzińca dwoma klatkami schodowymi: w południowej części oraz mniej więcej w 1/3 długości ściany od strony północnej. Pomieszczenia przyziemia także posiadały sklepienia, wyższe kondygnacje już tylko drewniane stropy. Wyróżniała się skrajnie południowa komnata przyziemia, której sklepienie oparto na pojedynczym granitowym filarze. Dostęp do niej prowadził podwójną arkadą z krużganka, oraz być może portalem z północnej komnaty. W północnej części skrzydła, w ryzalicie na trzeciej kondygnacji znajdowała się niewielka, wąska izdebka, nad i pod którą przestrzeń nie była dostępna (brak śladów otworu drzwiowego), a obok, we wschodnim murze obwodowym, znajdowało się wejście do drewnianego wykusza ustępowego. W pierwszej połowie XV wieku budynek powiększono o nową kondygnację, lecz nie podwyższono go, a jedynie skuto sklepienia by uzyskać przestrzeń pod nowy strop. W budynku wschodnim na piętrze mieściły się główne pomieszczenia zamkowe, takie jak refektarz, czy dormitorium, lecz wyjątkowo kaplicę św. Anny ulokowano na przedzamczu. Przeniesiono ją do zamku górnego dopiero po ulokowaniu w warowni konwentu w XV wieku. Izby w przyziemiu wzorem innych budowli krzyżackich pełniły rolę gospodarczą (kuchnia, piekarnia, spiżarnie). Zapewne od północy do budynku przylegała czworoboczna wieża. Być może znajdował się w niej skarbiec.
W południowej części zamku wznosiła się wspomniana wieża oktagonalna z którą sąsiadował dansker wysunięty w stronę jeziora. Dostęp do niego możliwy był po drewnianym ganku. Skrzydło północne zbudowano w dwóch fazach, w XV i w XVIII wieku. Budynek południowy był już natomiast dodatkiem XVII-wiecznym. Na zboczach zamku podobno założono ogrody, czy też sady, do których prowadziła południowa furta. Wiadomo, iż na terenie warowni oprócz niezbędnych dla konwentu pomieszczeń, funkcjonował także browar, spichlerz, słodownia, siodlarnia, stajnie, kuźnia i zbrojownia.
Stan obecny
Głównym elementem zamku który przetrwał do dzisiejszych czasów jest tzw. Wieża Jeniecka, usytuowana na dawnym przedzamczu. Poza tym pozostały jedynie niewielkie fragmenty murów zewnętrznych, zarys położonej w skrzydle wschodnim sali opartej na granitowych filarach, czy relikty bramy wjazdowej. Ruiny należą do prywatnej osoby, która wpuszcza chętnych do zwiedzania turystów na teren zamku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Haftka M., Zamki krzyżackie. Dzierźgoń-Przezmark-Sztum, Gdańsk 2010.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Steinbrecht C., Die Ordensburgen der Hochmeisterzeit in Preussen, Berlin 1920.
Żurek M., Zamek pokrzyżacki w Przezmarku. Wstępne wyniki badań, „Archaeologia Historica Polona”, tom 26, 2018.