Historia
Pierwszy zamek krzyżacki w Przezmarku (niem. Preußisch Mark) został wzniesiony z drewna w drugiej połowie XIII wieku. Jego pierwotna nazwa odnosiła się do dokumentu z 1305 roku, w którym określony był jako Prutenicale Forum, czyli Pruski Targ. Wznoszenie budowli murowanej zainicjować miał komtur dzierzgoński Luther von Braunschweig, pełniący równocześnie obowiązki wielkiego szatnego zakonu, za którego prace prowadzono w latach 1316 do 1331. Na zamku znajdowała się kolejno siedziba szafarza, od 1320 roku prokuratora, od 1359 roku wójta i w końcu od 1437 roku konwentu, przeniesionego do Przezmarku po zniszczeniu zamku w Dzierzgoniu. W związku z podniesieniem rangi zamku, został on rozbudowany około 1359 roku i ponownie w 1437 roku.
Zamek chociaż położony był w bardzo dogodnym do obrony miejscu, w 1410 roku został przejęty bez walki przez wojsko Władysława Jagiełły. Król wydzierżawił go rycerzowi Mroczce, którego wysłał do Przezmarku wraz z pisarzem, w celu sporządzenia inwentarza majątku. W drodze powrotnej pisarz wraz z orszakiem zginął w niewyjaśnionych okolicznościach. O chęć przejęcia pokrzyżackich skarbów obwiniono rycerza Mroczkę, choć sprawy nigdy do końca nie wyjaśniono. Sam zamek rok później wrócił w ręce krzyżackie, na mocy pierwszego pokoju toruńskiego.
W 1414 roku, w trakcie tzw. wojny głodowej, Przezmark miał zostać ponownie zdobyty przez wojska polskie i mocno uszkodzony, lecz ówczesne inwentarze raczej nie potwierdziły takich zdarzeń (między innymi nie zostało zrabowane wyposażenie kaplicy). Po odzyskaniu warowni zakon dokonał poważnej rozbudowy i wzmocnienia zamku. W 1437 roku przeniesiono do niego z Dzierzgonia siedzibą komtura, którym był wówczas Walter von Kirskorf. Wraz z zastępcą Ulrichem von Dudelsheymem konwent liczył wówczas 18 członków.
W 1454 roku, gdy wybuchła polsko – krzyżacka wojna trzynastoletnia, przerażony komtur domowy Gunter Hetzwald w tajemnicy przed garnizonem zamku zebrał wszystkie kosztowności ze skarbca i uciekł do Malborka. Tydzień później zamek zajęły oddziały elbląskie, którym przewodził Gabriel Bażyński, nowo mianowany przez króla polskiego wojewoda elbląski. Utrzymały się one do jesieni, kiedy to z powodu klęski pod Chojnicami zmienił się układ sił. Tym razem Bażyński uciekł do Elbląga, a pozostawiony dowódca, mieszczanin braniewski Jerzy von Berge, za cenę zachowania życia i mienia poddał zamek oddziałom krzyżackim. Niebawem do Przezmarku wrócił rozproszony konwent, podejmując działania na rzecz wzmocnienia zamku, który stał się kluczową obok Malborka warownią w regionie, strzegącą szlaku z Pomezanii do Pasłęka. Ostatecznie na mocy drugiego pokoju toruńskiego z 1466 roku Przezmark pozostał w granicach Prus Zakonnych, a wielki mistrz krzyżacki stał się lennikiem króla polskiego.
W XV wieku w Przezmarku wytwarzano na dużą skalę uzbrojenie dla rycerzy zakonnych, a w XVI stuleciu odlewano działa, ręczną broń palną i amunicję. Jednak na początku XVI wieku z powodu coraz gorszego stanu finansów państwa krzyżackiego, dobra przezmarskie przeszły w posiadanie biskupów pomezańskich, a następnie po sekularyzacji Przezmark stał się siedzibą starostwa. W związku z tym w latach 80-tych XVI wieku zamek przeszedł kolejną przebudowę, która miała uczynić z niego rezydencję w miejsce budowli typowo obronnej. W nowej formie Przezmark ucierpiał w trakcie walk polsko – szwedzkich z XVII wieku. Przez cały XVIII i XIX wiek obiekt, chociaż mieścił urząd ziemski, był poważnie zaniedbany, a proces jego popadania w ruinę został przypieczętowany, gdy pod koniec XVIII stulecia rozpoczęto rozbiórkę murów w celu pozyskania budulca na folwark i zbór ewangelicki.
Architektura
Przy wznoszeniu zamku w Przezmarku wykorzystano naturalne warunki terenowe, umieszczając budowlę na półwyspie, opadającym stromymi zboczami do jeziora Motława Wielka. Zamek uzyskał formę trójczłonową, składał się bowiem z podzamcza po stronie północnej, zlokalizowanego jeszcze u podstawy cypla, centralnie usytuowanego zamku średniego, otoczonego od wschodu i zachodu wodami jeziora, oraz zamku górnego zajmującego skrajną, południową część cypla półwyspu, zabezpieczonego wodami z trzech stron.
Zamek średni wzniesiono na planie nieregularnego czworoboku o wymiarach około 115 x 60 metrów, wyznaczonego przez obwód murów o grubości od około 1,3 metra do 1,8 metra i wysokości 10 metrów. Od przedzamcza oddzielała go szeroka, nawodniona fosa, przez którą przerzucono most oparty na dwóch masywnych ceglanych filarach, wzniesionych w odległości około 9 metrów od siebie. Za fosą usytuowano kurtyny z budynkiem bramnym i dwiema wieżami: kwadratową w planie, tzw. Jeniecką od wschodu i okrągłą od zachodu (mogła mieć czworoboczną podstawę, przechodzącą za pomocą tromp w okrągłą górną część). Budynek bramny zwieńczony był gotyckimi szczytami i najpewniej poprzedzony krótkim przedbramiem, bowiem odległość południowego filara mostowego od linii muru obronnego wynosiła aż 15 metrów. Na dziedzińcu zamku średniego pierwotnie znajdowały się budynki pomocnicze, przystawione do kurtyn murów. Po przeniesieniu konwentu na zamek górny w 1437 roku, na zamku średnim usytuowano całe zaplecze gospodarcze. Między innymi na zachód od Wieży Jenieckiej funkcjonował młyn napędzany kieratem.
Wieża Jeniecka wybudowana została około 1329 roku w ramach rozbudowy zamku prokuratorskiego, kiedy to osiągnęła wysokość aż 35 metrów i sześciu pięter ponad przyziemiem. W planie jej boki uzyskały długość 9,5 metrów. Elewacje wieży ozdobiono wzorami z mocno wypalanej cegły zendrówki i wysokimi blendami. Wejście zlokalizowano od strony dziedzińca (po stronie południowej), na wysokości drugiej kondygnacji. Najniższa pozbawiona okien kondygnacja utworzona została jako wyższa od pozostałych. Na górnych kondygnacjach znajdowało się po jednym pomieszczeniu doświetlonym przez osiowe okna lub okna rozmieszczone parami. Na niższych kondygnacjach, w grubości muru przy oknach umieszczono siedziska.
Zamek górny oddzielała od części środkowej głęboka i szeroka sucha fosa o kształcie w planie litery L. Brzegi jej północnego odcinka były licowane, stanowiły bowiem część murów zamku średniego i wysokiego, natomiast odcinek zachodni prawdopodobnie obejmowały wały ziemne. Zamek górny otoczony był ceglanym murem obwodowym posadowionym na kamiennym fundamencie, o długości 73 metrów na linii północ – południe, szerokości 47 metrów na linii wschód – zachód i nieznanej, ale zapewne nie niższej niż w zamku średnim wysokości. Do południowej strony kurtyny przylegała od zewnątrz ceglana, ośmioboczna wieża o średnicy 8 metrów, natomiast wjazd na zamek górny, być może poprzedzony parchamem i przedbramiem, umieszczono w narożu północno – zachodnim. Zapewne z powodu warunków terenowych usytuowany był on pod skosem. Od strony wschodniej zamku bronił dodatkowy mur i międzymurze. Prostokątny dziedziniec o wymiarach 47,5 x 28 metrów był wybrukowany średniej wielkości kamieniami.
Główne zabudowania zamkowe początkowo składały się jedynie ze wschodniego domu, być może od północy sąsiadującego z czworoboczną wieżą, otoczonego czworobokiem murów obronnych z dziedzińcem po zachodniej stronie. Ten niezwykle długi dom o wymiarach 11,5 x 63 metry, był murowany z cegły na kamiennym cokole. Wraz z przystawionymi do niego krużgankami zajmował prawie całą wschodnią część zamku górnego. Pierwotnie był trójkondygnacyjny i podpiwniczony. Arkady krużganka wspierane były przez rząd siedmiu ceglanych, profilowanych filarów. Od północy sąsiadowały z małym aneksowym pomieszczeniem o wymiarach 4,4 x 2,9 metra, dostępnym jedynie z wnętrza budynku. Być może po jego północnej stronie znajdowało się jeszcze jedno podobne pomieszczenie, gdyż ściana północna była wyjątkowo cienka (jedynie 0,3 metra). Do piwnic i pomieszczeń parterowych budynku prowadziły wejścia z poziomu dziedzińca, spod arkad krużganku, a na piętro dwie klatki schodowe umieszczone przy filarach krużganka.
Piwnica była wpierw pojedynczą komorą, długą na 45 metrów, szeroką od 6,7 metra na południu do 8,1 metra na północy, następnie w XV wieku podzieloną na dwa pomieszczenia. Wieńczyło ją sklepienie krzyżowe, podtrzymywane przez rząd 11 granitowych filarów. Dostęp do niej prowadził z dziedzińca dwoma klatkami schodowymi: w południowej części oraz mniej więcej w 1/3 długości ściany od strony północnej. Pomieszczenia przyziemia przynajmniej w części także posiadały sklepienia, wyższe kondygnacje już tylko drewniane stropy. Wyróżniała się skrajnie południowa komnata przyziemia o wymiarach 7,3 x 7,8 metra, której sklepienie oparto na pojedynczym granitowym filarze. Dostęp do niej prowadził podwójną arkadą z krużganka, oraz być może portalem z północnej komnaty. W północnej części skrzydła, we wschodnim ryzalicie na trzeciej kondygnacji znajdowała się niewielka, wąska izdebka o wymiarach 1,1 x 2,8 metra, kryta sklepieniem kolebkowym i doświetlana centralnie umieszczonym półkolistym, rozglifionym oknem szczelinowym. W jej wschodniej ścianie znajdowała się płytka nisza. Nad i pod izbą przestrzeń ryzalitu nie była dostępna, lecz obok, we wschodnim murze obwodowym, znajdowało się wejście do drewnianego wykusza ustępowego. Wejście to można było zamykać belką rygla. W pierwszej połowie XV wieku budynek powiększono o nową kondygnację, lecz nie podwyższono go, a jedynie skuto sklepienia by uzyskać przestrzeń pod nowy strop.
W budynku wschodnim na piętrze mieściły się główne pomieszczenia zamkowe, takie jak refektarz czy dormitorium, lecz wyjątkowo kaplicę św. Anny ulokowano na przedzamczu. Przeniesiono ją do zamku górnego dopiero po ulokowaniu w warowni konwentu w XV wieku. Izby w przyziemiu domu wschodniego, wzorem innych budowli krzyżackich pełniły rolę gospodarczą (kuchnia, piekarnia, spiżarnie). Jeśli północna część budynku miała formę wieżową, to mógł się w niej znajdować skarbiec. Po stronie północno – wschodniej, pod wykuszem latrynowym funkcjonował nie przewiązany z murem zamku zbiornik ustępowy o wymiarach 2,7 x 3,5 metra i wysokości 2,7 metra, otwarty od południa w celu regularnego usuwania nieczystości.
W południowej części zamku wznosiła się wspomniana powyżej wieża oktagonalna, z którą sąsiadował dansker wysunięty w stronę jeziora. Dostęp do niego możliwy był po drewnianym ganku. Być może w XV wieku dobudowane zostało skrzydło północne, usytuowane prostopadle do domu wschodniego i stykające się z nim w narożniku, choć mogło to również nastąpić w XVI wieku. Na zboczach zamku podobno założono ogrody, czy też sady, do których prowadziła południowa furta. Wiadomo, iż na terenie warowni oprócz niezbędnych dla konwentu pomieszczeń, funkcjonował także browar, spichlerz, słodownia, siodlarnia, stajnie, kuźnia i zbrojownia. Część z tych pomieszczeń musiała znajdować się jednak na podzamczu lub zamku średnim, z racji szczupłości miejsca na skraju cypla.
Stan obecny
Głównym elementem zamku który przetrwał do dzisiejszych czasów jest tzw. Wieża Jeniecka, usytuowana na dawnym pierwszym przedzamczu (zamku średnim). Poza tym pozostały jedynie niewielkie fragmenty murów zamku górnego z pozostałościami wieży ośmiobocznej, zarysem położonej w skrzydle wschodnim sali opartej na granitowych filarach, północno – wschodnim narożnikiem sięgającym wysokości około 10 metrów, czy reliktami bramy wjazdowej. Pozostałości skrzydła południowego są nowożytne, bowiem część ta dostawiona została dopiero w XVI-XVII wieku. Ruiny należą do prywatnej osoby, która wpuszcza chętnych do zwiedzania turystów na teren zamku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Haftka M., Zamki krzyżackie. Dzierźgoń-Przezmark-Sztum, Gdańsk 2010.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Steinbrecht C., Die Ordensburgen der Hochmeisterzeit in Preussen, Berlin 1920.
Żurek M., Zamek pokrzyżacki w Przezmarku. Wstępne wyniki badań, „Archaeologia Historica Polona”, tom 26, 2018.
Żurek M., Zamek w Przezmarku, gmina Stary Dzierzgoń, po dwóch sezonach badawczych [w:] IV i V Pomorska Sesja Sprawozdawcza, Gdańsk 2020.