Historia
Zamek mógł powstać w końcu XIII lub na początku XIV wieku, choć ciężko określić czy była to wówczas budowla murowana, czy też drewniano – ziemna, wyrosła na miejscu starego, niewielkiego grodu z około początku X wieku. W źródłach pisanych Przewóz po raz pierwszy odnotowany został dopiero w 1311 roku, jako ukształtowane już miasto, uformowane zapewne w drugiej połowie XIII wieku pod władzą Przemka, księcia ścinawsko – żagańskiego.
Na przełomie XIII i XIV wieku Przewóz znajdował się na terenie Łużyc, które po 1303 roku znalazły się w rękach rządzących Brandenburgią Askańczyków. Następnie wraz z Żarami wszedł w obszar Śląska jako część księstwa jaworskiego, a w 1346 roku Karol IV nadał miasto w lenno Fryderykowi Bibersteinowi. W 1364 roku Bolko II świdnicki otrzymał Przewóz w dożywotnie posiadanie, ale po jego śmierci w 1368 roku zamek i miasto dostały się w ręce Luksemburgów i w 1370 roku zostały wcielone do Czech. W 1413 roku Przewóz kupił książę Jan I żagański włączając do swego księstwa. Jego czterech synów w 1449 roku podzieliło ojcowiznę, na skutek czego wyodrębnione zostało księstwo przewoskie pod władzą Jana II żagańskiego. Podział nie uratował rodziny przed konfliktami majątkowymi. W 1472 roku Jan II najechał Żagań i wziął do niewoli swego brata Baltazara, zagłodzonego w więziennym lochu zamku przewoskiego.
W 1472 roku Jan II sprzedał Przewóz książętom saskim. Choć w kolejnych latach czynił zabiegi o jego odzyskanie, między innymi u króla polskiego Jana Olbrachta, zamek i miasto pozostały w saskich rękach do 1548 roku. Kolejnymi właścicielami byli królowie czescy, którzy oddali Przewóz w zastaw margrabiom brandenburskim, a następnie von Promnitzom i von Schelendorfom. Ostatni z nich w 1666 roku zapisał majątek księciu żagańskiemu Wacławowi Lobkowitzowi. Zamek został zniszczony w czasie wojny trzydziestoletniej i prawdopodobnie nie był już później odbudowywany. Około połowy XVII wieku część jego materiału budowlanego użyto do odbudowy ratusza, a w 1701 roku ówczesny właściciel nakazał rozebrać ruiny za wyjątkiem głównej wieży.
Architektura
Przewóz usytuowany został po północnej stronie Nysy Łużyckiej, na obszarze terasy rzecznej przechodzącej na wschodzie i południu w rozległą równinę, która po przeciwnej, południowej stronie rzeki urozmaicona była wydmowymi pagórkami. Tereny te w średniowieczu były mocno zalesione i słabo zaludnione. W zakolu rzeki, po południowo – wschodniej stronie zamku funkcjonowała ważna strategicznie przeprawa.
Pod budowę zamku wybrano miejsce zajmowane przez wczesnośredniowieczny gród o owalnym kształcie i wymiarach około 35 x 45 metrów. Po jego północnej stronie znajdowały się dwa chronione obwałowaniami podgrodzia: bliższe o bardziej wydłużonym kształcie i wymiarach 30 x 15 metrów, oraz dalsze o rzucie zbliżonym do rombu z zaokrąglonymi narożnikami, wielkości około 35 x 35 metrów. Gród i podgrodzia usytuowane były równolegle do południkowo poprowadzonego ku przeprawie szlaku, dlatego przy samym trakcie mogła funkcjonować dodatkowo otwarta osada targowa, zalążek późniejszego miasta.
Zamek składał się z murów obwodowych i wolnostojącej wieży, zwanej Głodową. Do jej budowy użyto kamieni polnych z których wykonano cokół o wysokości 1,8 metra oraz cegieł, wykorzystanych do budowy wyższych partii. Otrzymała ona średnicę 11 metrów, grubość murów 4 metry i wysokość 22 metry Pierwotne wejście do niej zlokalizowane było na wysokości pierwszego piętra (około 6 metrów nad poziomem gruntu) i dostępne albo przez drabinę, albo przez kładkę z wysokości korony murów obwodowych. Główny budynek mieszkalny usytuowano na wschód od wieży. Prawdopodobnie sąsiadował on z dwoma wieżami od północy i południa.
Zamek pierwotnie otoczony był przekopem, nie był natomiast związany z murami obronnymi miasta, które usytuowane było po jego wschodniej stronie. Mury miejskie obejmowały owalny w planie teren z prostokątnym rynkiem pośrodku. Z narożników rynku wybiegały po dwie ulice łączące się przed bramami miejskimi: Żarską na północy i oddaloną o 320 metrów Nyską na południu. Trzecia brama czy też furta skierowana była na zachodzie ku zamkowi. Obwód muru nie posiadał baszt, więc dominującą pod względem wysokości budowlą musiała być obok wieży głównej zamku wieża kościoła farnego św. Mikołaja. Miasto otaczała szeroka fosa, oddzielająca jednocześnie Przewóz od zamku.
Stan obecny
Z zamku ocalała jedynie okrągła wieża, stojąca w obrębie prostokątnego plateau stanowiącego pozostałość dawnego grodu i późniejszego zamku. Przystęp do niej jest wolny, jednak nie ma możliwości wejścia do jej wnętrza na górne kondygnacje. Po północnej stronie widoczne są ziemne relikty obwałowań podgrodzi. Naprzeciwko zamku, w zachodniej oraz południowo – zachodniej części miasta widoczne są nikłe relikty miejskich murów obronnych, w postaci kamiennej podmurówki i widocznych w paru miejscach niskich partii ceglanych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Nowakowski D., Siedziby książęce i rycerskie księstwa głogowskiego w średniowieczu, Wrocław 2008.
Studia nad początkami i rozplanowaniem miast nad środkową Odrą i dolną Wartą (województwo zielonogórskie), red. Z.Kaczmarczyk, A.Wędzki, tom 2, Zielona Góra 1970.