Historia
Przeworsk, słowiański gród z IX/X wieku, pojawił się na kartach źródeł pisanych w 1280 roku, kiedy to książę Leszek Czarny poprowadził odwetową wyprawę na pograniczne ziemie ruskie, w trakcie której między innymi spalił miejsce nazwane „Pereworesk”. Jego duża rola wynikała z usytuowania na ważnym szlaku handlowo – komunikacyjnym łączącym ziemie Rusi z Polską. W granice tej ostatniej włączony został po zajęciu Rusi Czerwonej przez Kazimierza Wielkiego po 1340 roku. W 1393 roku na skutek działań Jana z Tarnowa, Przeworsk uzyskał od Władysława Jagiełły prawo miejskie, poszerzone kolejnym przywilejem rok później. Przypuszczalnie wraz z nową organizacją miasta, wytyczone zostały drewniano – ziemne obwarowania.
Budowa murów obronnych w Przeworsku rozpoczęła się późno, gdyż dopiero na przełomie XV i XVI wieku. Wpływ na to miały zapewne nasilające się od końca XV wieku najazdy na Przeworsk i jego okolice Tatarów oraz Wołochów. Miały one miejsce w 1488, 1489 i 1490 roku, a następnie po klęsce bukowińskiej Jana Olbrachta w 1498 roku, kiedy to tatarskie zagony poważnie spustoszyły okoliczne ziemie. W 1508 roku król uwolnił Przeworsk od płacenia czopowego na rzecz skarbu państwa, a wpływy z jego tytułu nakazał przeznaczyć na naprawę i rozbudowę murów i innych obwarowań miasta. Również papież Klemens VII wsparł inicjatywę powiększenia obronności spustoszonej diecezji przemyskiej. W 1512 roku wydał bullę dla zakonu bernardynów przeworskich, na mocy której zakonnicy mogli udzielać odpustów tym którzy pomagali przy budowie muru obronnego przy klasztorze. Bulla zezwalała też zakonowi na zbiórkę funduszy przeznaczonych na zakup dział i prochu, a ponadto rozgrzeszała mnichów stających w obronie miasta i klasztoru.
Prace nad rozbudową obwarowań Przeworska trwały w drugiej ćwierci XVI wieku. Na sejmie z 1527 i 1529 roku król Zygmunt I na prośbę właściciela miasta, Jana z Tarnowa, wręczył mu przywilej który zmniejszył sumę płaconego przez ludność miasta szosu, przy czym zmniejszoną kwotę miano przeznaczyć na wydatki związane z budową murów, a także z przygotowaniami do ich modernizacji lub napraw. W 1550 roku król Zygmunt August zwolnił mieszczan od wszelkich ceł w Koronie i na Litwie. Ponadto uprawnił miasto do poboru opłat mostowych na Wisłoku i Mleczce, celem poprawienia umocnień, dróg i przepraw.
W XVII wieku obwarowania Przeworska były często celem ataków. W 1612 roku miasto spalili Tatarzy, a w 1624 roku zniszczone zostało przez wojska Kantymira Murzy, choć ludność Przeworska miała brać udział w zwycięskich walkach z Tatarami w Nowosielcach, gdzie pod wodzą sołtysa Pysza zniszczyła wrogi zagon i odbiła jeńców. W 1648 roku Przeworsk musiał płacić okup Kozakom, w 1657 roku pod miastem stały oddziały Karola Gustawa, rok później zaś wojska Rakoczego. Kolejne najazdy tatarskie niszczyły miasto w 1672 i 1677 roku, natomiast na początku XVIII wieku przestarzałe obwarowania nie powstrzymały wojsk szwedzkich i rosyjskich.
W 1693 roku z polecenia dzierżawcy Przeworska przeprowadzona została kontrola stanu obwarowań, które opisano jako zdewastowane, podupadłe, w wielu miejscach zniszczone. Wnioskowano o przeprowadzenie ich napraw, zleconych na poszczególnych odcinkach cechom kuśnierzy, płócienników, krawców, szewców, sukienników, społeczności żydowskiej oraz radzie miejskiej. Pierwsze planowane rozbiórki muru miejskiego przeprowadzono w XIX wieku. Kolejne zniszczenia spowodowali Niemcy podczas II wojny światowej.
Architektura
Miasto założono po wschodniej stronie koryta rzeki Mleczki, na podłużnym grzbiecie wzniesienia o maksymalnej wysokości wynoszącej w partii zachodniej 203 metry n.p.m. W kierunku rzeki stoki opadały stosunkowo łagodnie, ale tereny u ich podnóża na południu i zachodzie były podmokłe i bagniste, gdyż w średniowieczu Mleczka była rzeką szeroko rozlaną, z dużym korytem. Ponadto zbierała wody okolicznych strumieni, które na południe od klasztoru bernardynów tworzyły niewielki staw. Od północnego – wschodu z miastem sąsiadowały duże kompleksy leśne, zaś z pozostałych stron przedpole miasta nie posiadało większych przeszkód naturalnych.
Skrajną zachodnią część wzgórza miejskiego pierwotnie zajmował gród (tzw. Kniazie Grodziszcze), na terenie którego pod koniec XIV wieku ufundowano kościół farny z klasztorem Bożogrobców, ciasno opięty obwarowaniami miejskimi. Przeciwległą, wschodnią część fortyfikacji zajął w drugiej połowie XV wieku klasztor bernardyński z kościołem św. Barbary, pośrodku natomiast, na terenie dawnego podgrodzia, usytuowany był rynek z ratuszem, z którego narożników wybiegały główne drogi w stronę bram i budowli sakralnych.
Najstarsze odcinki muru obronnego wzniesione zostały przy kościele farnym oraz przy klasztorze bernardynów, które zapewne stanowiły samodzielne miejsca obrony w których chroniła się ludność miasta. Wysokość murów obronnych dochodziła do około 5 metrów, gdzie na poziomie odsadzki funkcjonował chodnik straży. Mury zwieńczone były krenelażem w którego gęsto rozmieszczonych blankach umieszczono zamknięte schodkowo otwory strzeleckie. Obwód murów wzmacniać miało pięć baszt. Ponadto od strony nie chronionych stokami wzgórza utworzono przekop i ziemne wały. Do miasta prowadziły trzy bramy: Łańcucka od północnego – zachodu, Jarosławska od wschodu i Kańczudzka (Węgierska) od południa.
Stan obecny
Obecnie istniejące odcinki murów obronnych widoczne są na terenie bazyliki Ducha Świętego i kościoła klasztornego św. Barbary. Ponadto mniejsze fragmenty znajdują się na ulicach: Kazimierzowskiej (wraz z ostrołucznym otworem będącym furtą lub wejściem do baszty), Tkackiej, Słowackiego, św. Jana oraz na tyłach domów przy ul. Kilińskiego. Na najdłuższym fragmencie od zabudowań klasztornych bożogrobców przy bazylice do starej furty, zachowało się przedpiersie muru z krenelażem i otworami strzeleckimi, pod którymi biegł ganek straży. W dalszym biegu, aż po dzwonnicę postawioną w miejscu baszty, mury są już pozbawione krenelażu i wtórnie wsparte od wewnątrz trzema szkarpami. Dobrze zachowane są także mury przy klasztorze bernardynów, sięgające tam wysokością 3,5-5 metrów, od strony zachodniej wsparte nowożytną przyporą.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Siedem wieków Przeworska. Studia i materiały z dziejów miasta, red. A.Kunysz, Rzeszów 1974.