Historia
Kościół wraz z położonym obok klasztorem Bożogrobców został ufundowany w lokowanym przez króla Władysława Jagiełłę w 1393 roku mieście, które jeszcze w tym samym roku otrzymało własną parafię, erygowaną na prośbę właściciela Przeworska, Jana z Tarnowa, wojewody sandomierskiego (otrzymał on Przeworsk, Jarosław i 14 okolicznych wsi w zamian za zasługi w ekspansji na Ruś). Początkowo parafia funkcjonowała przy starym kościele św. Katarzyny, a od 1394 roku opiekę nad nią sprawowali kanonicy Grobu Chrystusa, zwani w Polsce miechowitami lub bożogrobcami.
Kościół św. Katarzyny okazał się dość szybko zbyt mały dla bożogrobców i rozwijającego się miasta, dlatego przed 1430 rokiem dzięki staraniom Rafała Jakuba z Tarnowa i Jarosławia, kasztelana wojnickiego i starosty lwowskiego oraz jego syna Rafała, rozpoczęto budowę nowej świątyni. Prace nad nią trwały niemal pół wieku. Budowę nadzorowali kolejni prepozyci: brat Dominik (1430-1449) który „budynek większego kościoła pod wezwaniem św. Ducha do należytej wysokości murów doprowadził”, następnie Jan oraz Mikołaj, za sprawą którego ukończono kościół i przygotowano go do konsekracji. W następnej kolejności w czasach prepozyta brata Grzegorza w latach 1473-1516 wzniesiono budynek parafialny oraz otoczono kościół wraz z całym miastem murami miejskimi.
W pierwszej połowie XVIII wieku do kościoła dobudowano barokową kaplicę i połączono go piętrowym krytym przejściem z klasztorem. Przekształcono także okna oświetlające nawę główną świątyni. Przed połową XIX wieku wzniesiono budynki gospodarcze klasztoru, a teren kościelny odgrodzono od strony miasta murem z budynkiem bramnym.
W 1819 nastąpiła kasata klasztoru miechowskiego, który obsadzał stanowiska prepozytów w Przeworsku. Po śmierci ostatniego prepozyta przeworskich bożogrobców, w 1846 roku parafię przejęła diecezja. Istotną zmianę w wyglądzie kościoła przyniósł remont dachu, który został znaczne obniżony w 1845 roku. Także na początku XX wieku przeprowadzono przy kościele szereg prac remontowo-budowlanych. Zlikwidowano południową kruchtę, a po obu stronach wieży dostawiono dwie neogotyckie przybudówki. Dach nad południową nawą boczną obniżono i zmieniono z powrotem na ostrołukowe okna oświetlające nawę główną. Większe prace konserwatorskie przy zespole przeprowadzono w latach 60-tych XX wieku i kompleksowo od 1998 roku.
Architektura
Kościół i towarzyszące mu zabudowania usytuowano na niewielkim wzgórzu w zachodniej części miasta lokacyjnego, na terenie nazywanym niegdyś Kniazim Grodziszczem. Zostały zbudowane z cegły w wątku gotyckim, częściowo przy użyciu zendrówki układanej we wzory krzyżowe, a w wieży także rombowe. Fundamenty, cokół oraz niektóre detale architektoniczne wykonane zostały z kamienia. Całe założenie już od początku miało charakter obronny i zapewne pomyślane było jako część systemu obwarowań miasta. Sąsiedni budynek kanonii wzniesiono na planie prostokąta, z dwoma kondygnacjami i układem jednotraktowym. Jego elewacje udekorowano wzorami z zendrówki i fryzem w jodełkę.
Kościół otrzymał formę trójnawowej budowli gotyckiej o kształcie długiej na 49 metrów bazyliki, z prostokątnym, czteroprzęsłowym korpusem nawowym i wydłużonym, czteroprzęsłowym prezbiterium zakończonym od strony wschodniej wielobocznie. Do prezbiterium od północy przystawiona została zakrystia ze skarbcem, natomiast po zachodniej stronie usytuowana została czworoboczna wieża z kruchtą w przyziemiu. Pierwotny, kryty gontem dach kościoła był wysoki, sięgał niemal korony murów wieży (jego ślady są widoczne na jej wschodniej ścianie).
Korpus nawowy i prezbiterium zostały od zewnątrz opięte przyporami, stanowiącymi podstawę systemu konstrukcyjnego gotyckich sklepień. Pomiędzy przyporami umieszczono wysokie, obustronnie rozglifione okna o ostrołucznych zwieńczeniach. We wnętrzu korpusu sześć krzyżowych filarów otrzymało zadanie dźwigania półkolistych, profilowanych arkad międzynawowych, na których oparto sklepienie gwiaździste w nawie głównej, oraz na przemian krzyżowe i gwiaździste w przęsłach naw bocznych. Prezbiterium przykryto sklepieniem gwiaździstym, zaś w zakrystii i skarbcu wykonane zostały sklepienia sieciowe. W nawach bocznych przęsła rozdzielono gurtami.
Stan obecny
Kościół został w dość znacznym zakresie przekształcony w okresie nowożytnym. Za sprawą obniżenia dachu zmieniono jego formę na pseudobazylikę, dobudowano neogotyckie kruchty, przepadnięciu uległa duża część pierwotnych detali architektonicznych, a wnętrze poza sklepieniami uległo całkowitej barokizacji. Spośród średniowiecznych elementów wystroju zachowały się nagrobki Rafała z Tarnowa (z około 1441 roku) i Anny z Szamotuł (z około 1461 roku) oraz okazała spiżowa chrzcielnica z początku XV wieku, ozdobiona motywami heraldycznymi, figuralnymi i ornamentalnymi oraz inskrypcją, a także epitafium Rafała Tarnowskiego namalowane około 1492-1496 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kozak S., Polaczek J., Bazylika kolegiacka p.w. Ducha Świętego i kanonia bożogrobców w Przeworsku, Kraków 2009.
Kozak S., Polaczek J., Kościół i kanonia bożogrobców w Przeworsku, Przemyśl 1999.