Historia
Pierwszy kościół w Pruszczu (pierwotnie Prust, następnie Praust) powstał wraz z założeniem parafii i lokacją wsi, co miało miejsce przed 1367 rokiem, kiedy to krzyżacki komtur Gdańska, Ludeke von Essen, odnowił przywilej lokacyjny dla niejakiego Jacoba Schnitzen i jego potomków. W dokumencie tym wyraźnie odnotowano funkcjonujący już kościół i parafię.
Kościół i wieś związane były z miejscową śluzą na kanale Nowa Radunia, która zaopatrywała Gdańsk w wodę pitną i młyny w siłę napędową. Duże znaczenie osady dla miasta sprawiało, iż była ona często doświadczana działaniami militarnymi. Ciężki okres rozpoczął się zwłaszcza wraz z wybuchem wojny trzynastoletniej. W 1460 roku Pruszcz zaatakowali najemnicy zakonu, następnie gdańszczanie wyruszyli przeciwko nim, ale ponieśli ciężką klęskę, a wraz z nią zniszczono obwarowania zbudowane do ochrony śluzy. W czasie walk uszkodzony w pożarze został również kościół. W 1462 roku w Pruszczu osiedliła się grupa polskiej ludności, która ufortyfikowała świątynię, wykorzystując solidne gotyckie mury w celach obronnych. Po wojnie przeprowadzili oni odbudowę kościoła, który został przekształcony z hali w bazylikę i przykryty sklepieniami w korpusie.
W latach 70-tych XVI wieku kościół został ponownie zdewastowany w trakcie kampanii wojennej króla Stefana Batorego, choć już w następnym roku jego wnętrze starannie wyremontowano. Niedługo później, około 1585 roku, budowla została przejęta przez ewangelików. Kolejne stulecia prawdopodobnie miały mniej destrukcyjny wpływ na stan kościoła. W 1742 roku prowadzono prace remontowe, w 1807 roku został on wykorzystany przez Francuzów jako prochownia podczas oblężenia Gdańska, a w 1831 roku został poddany kolejnemu remontowi. Ewangelicy odprawiali nabożeństwa w świątyni do 1944 roku, natomiast w 1945 roku budowla powróciła w ręce katolików.
Architektura
Kościół zbudowany został w południowo – zachodniej części miasta, na placu pierwotnej osady o typie owalnicy, nad kanałem rzeki Raduni. Uzyskał wyjątkowo rozbudowany układ przestrzenny, jak na tak niewielką w średniowieczu osadę. Wzniesiona została trójnawowa hala, a w drugiej połowie XV wieku po podwyższeniu o około 3 metry murów nawy głównej bazylika, składająca się z trójprzęsłowego korpusu, co ciekawe o większej szerokości niż długości (17,8 x 13,6 metrów), dwuprzęsłowego, prostokątnego prezbiterium (8,3 x 110,3 metrów) i czworobocznej, przysadzistej wieży od zachodu (8,7 x 8,7 metrów). Dodatkowo w XV wieku po północnej stronie prezbiterium usytuowano dwuprzęsłową zakrystię z małym aneksem na schody przy nawie bocznej, a na wysokości środkowego przęsła nawy południowej kruchtę.
Wszystkie części kościoła poza wieżą opięte zostały przyporami, w narożnikach umieszczonymi pod skosem. Przy wieży rolę stabilizującą mogła ewentualnie pełnić wieloboczna wieżyczka schodowa dostawiona do ściany południowej. Podziały horyzontalne utworzono poprzez nałożenie na elewacje nawy głównej i prezbiterium tynkowanych fryzów pod okapami dachów. Tradycyjnie najokazalsze zdobienia otrzymała elewacja wschodnia prezbiterium, przedzielona dużym ostrołucznym oknem na osi, flankowanym dwoma wysokimi blendami (które przed 1466 rokiem zapewne były oknami). Umieszczony nad nimi sześcioosiowy szczyt przedzieliło siedem lizen przechodzących w sterczyny, pomiędzy którymi utworzono ostrołuczne, zdwojone i koliste blendy rozmieszczone w dwóch motywach. Skromniejszy szczyt wschodni nawy głównej udekorowano czterema blendami i tynkowanym krzyżem.
Wieża wraz z wieżyczką schodową opasana została gzymsem kordonowym oraz tynkowanym fryzem na wysokości korony murów nawy głównej, przy czym wieżyczka schodowa została dodatkowo oprofilowana w narożnikach. Elewacje pięter wieży z czterech stron ozdobiono ostrołucznymi, wypełnionymi maswerkowymi malowidłami blendami, z których w środkowe osadzono otwory okienne i przeźrocza dźwiękowe dla dzwonów. Powyżej czworobocznej w planie części wieży wzniesiono niską (jedynie 2 metry wysokości) kondygnację na rzucie ośmioboku, zwieńczoną fryzem opaskowym i ujętą w narożach części czworobocznej drobnymi szczycikami.
Do kościoła prowadziły trzy ostrołukowe portale: główny znajdujący się od zachodu w przyziemiu wieży, której przedsionek otwarty został szeroką arkadą do nawy głównej, oraz dwa pozostałe w przęsłach środkowych naw bocznych. Portale boczne uzyskały skromniejsze profilowanie niż główny, choć południowy poprzedzono wspomnianą powyżej kruchtą, zdobioną dwoma blendami i trzema sterczynami.
Wewnątrz przykryte sklepieniami zostały wszystkie części kościoła, poza przedsionkiem w przyziemiu wieży i pierwotnie korpusem nawowym. Prezbiterium już w chwili budowy nakryto sklepieniem gwiaździstym z żebrami o profilu gruszkowym wspartymi na bogato rzeźbionych konsolach maswerkowych, odlewanych w sztucznym kamieniu. Korpus w nawie głównej początkowo kryty był najprawdopodobniej stropem, o czym świadczyłby uskok muru nad łukiem tęczowym, wyznaczający pierwotną wysokość budowli. Masywne, ostrołuczne arkady otwarto do naw bocznych, nakrytych sklepieniami gwiaździstymi w tym samym okresie w którym przesklepiono nawę główną. Tą ostatnią zwieńczono sklepieniem gwiaździsto – sieciowym, z motywem wpisanej rozety sześcioramiennej i z żebrem przewodnim. Sklepienia naw bocznych uzyskały formę czteroramiennych gwiazd, podobnych do tych w prezbiterium, ale bez żeber przekątnych.
Stan obecny
Kościół zachował średniowieczny układ przestrzenny i gotyckie cechy stylistyczne. Zniszczenia, uszkodzenia i mniejsze ubytki dotknęły najbardziej profilowanych zdobień, szczytów zakrystii, szczytów wschodnich nawy głównej i prezbiterium, oraz naw korpusu, które zostały odrestaurowane w surowy sposób a ich okna powiększone. Pomimo tego kościół w Pruszczu pozostaje jednym z najcenniejszych zabytków w regionie, nie tylko ze względu na stan zachowania, ale i wyjątkowo rozbudowaną formę, jak na tak niedużą osadę.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Landkreis Danzig, Danzig 1885.