Historia
Najstarszą pewną wzmianką w źródłach pisanych potwierdzającą istnienie zamku Gryf był utworzony około 1305 roku wpis odnotowujący istnienie „districtus circa Greiffenstein”. Wcześniejsze wzmianki prawdopodobnie odnosiły się do innych warowni, bowiem nazwa Greiffenstein była bardzo popularna w krajach niemieckojęzycznych, choć już w 1254 roku pojawił się w dokumentach niejaki Wittigo de Griphenstein, który dokonał nadania z dwóch śląskich wsi (Olszyny i Ubocza). Ewentualnymi fundatorami zamku mogli być również w trzeciej ćwierci XIII wieku wnuk Henryka Brodatego, książę głogowski Konrad lub książę jaworski Bolko I Surowy w czwartej ćwierci XIII wieku. Budowa zamku wiązałaby się wówczas z akcją kolonizacyjną i organizowaniem administracji na południowo – zachodnich rubieżach Śląska, Gryf zaś byłby w początkowym okresie istnienia ważną warownią książąt świdnicko – jaworskich, z racji swego strategicznego położenia przy granicy oraz przy drodze wiodącej z Lwówka do Czech.
W drugiej połowie XIV wieku kolejne wzmianki odnotowywały funkcjonowanie zamku w 1353 („Greifenstein”) i 1364 roku („Griffenstein”), w ramach miast i twierdz księstwa świdnicko – jaworskiego oraz władztwa zapisanego przez Bolka II bratanicy Annie, a przez to zhołdowanego cesarzowi i królowi Czech Karolowi IV. Wiadomo także, iż w 1369 roku burgrabią Gryfa był syn Seifrieda, niejaki Vinzenz, zaś w 1372 roku Fritsche von Ronow, w 1381 roku Albrecht von Poschwitz, w 1383 roku Albrecht von Froburg, a w 1387 roku Gunther von Rohnau. Do końca XIV wieku zamek znajdował się w posiadaniu książąt świdnickich, zaś po ich wymarciu, wraz ze śmiercią księżnej świdnickiej Agnieszki w 1392 roku, stał się własnością króla czeskiego Wacława IV. Zadłużony władca przekazał go jeszcze w tym samym roku za kwotę 900 kop groszy praskich rycerzowi Beneszowi z Choustnika, wcześniejszemu burgrabiemu Gryfa, staroście świdnickiemu. Dobra obejmowały wówczas zamek, miasto Gryfów z sądownictwem, cłami, przywilejem solnym i patronatem kościelnym, miasteczko Mirsk oraz przynależne wsie, przy czym władca zastrzegł sobie otwieranie zamku dla niego, jego następców i książąt świdnickich lub jego urzędników.
W 1399 i 1400 roku Benesz z Choustnika wydzierżawił swe śląskie dobra wraz z zamkiem Gotsche II Schoffowi, panowi na Chojniku i Starej Kamienicy, dla którego z czasem Gryf stał się najważniejszą siedzibą mieszkalną, mimo iż dysponował nią początkowo jako dobrem zastawnym. Ostatecznie Gotsche II zakupił cały klucz dóbr, dzięki czemu zamek stał się własnością rodu Schaffgotschów i pozostał w ich rękach z krótkimi przerwami do 1798 roku. Zakup miał miejsce przed 1418 rokiem, kiedy to Wacław IV zatwierdził prawa Hansa i Gotsche, synów nieżyjącego już Gotsche II, do pełnego dysponowania zamkiem Gryf oraz należącymi do jego lenna miastami Gryfów i Mirsk. Do połowy XV wieku oni i ich potomkowie powiększyli swą nową siedzibę o murowany zamek średni i dolny.
W XVI wieku Schoffowie traktowali Gryf jako swą siedzibę mieszkalną oraz gniazdo rodowe. Pisali się „z Chojnika”, ale od czasów zmarłego w 1543 roku Ulricha I poszerzyli swój predykat tytułując się „z Chojnika i Gryfa”. Po zmarłym w sędziwym wieku Ulrichu nastąpił jego syn Hans, królewski starszy ochmistrz i podstarości książęcy, a później podstoli i starszy sędzia dworski. Miał on w 1546 roku rozpocząć prace nad przebudową i rozbudową zamku, obciążając nimi mieszczan z Mirska i Gryfowa.
W XVII wieku zamek był dwukrotnie oblegany przez Szwedów. W 1639 roku obronił się zadając duże straty napastnikom, lecz w 1645 skapitulowano po silnym ostrzale i dwóch szturmach. Nowy komendant Gryfa przeprowadził niezbędne naprawy, dzięki którym rok później Szwedzi obronili zamek przed wojskami cesarskimi. Po odstąpieniu nieprzyjaciela naprawy kontynuowano, sami zaś Szwedzi opuścili Gryf w 1650 roku na mocy pokoju westfalskiego. W 1745 roku zamek zajęły wojska pruskie, a w 1778 zamieniono go na silną twierdzę. Być może zniszczenia poczynione przy tej okazji spowodowały rezygnację Schaffgotschów ze starej siedziby i przyspieszyły jej upadek. W 1799 roku opuszczony Gryf został częściowo rozebrany na materiał do budowy folwarku i od tego czasu pozostawał w ruinie.
Architektura
Położony na wysokim wzgórzu zamek zbudowano z czarnego bazaltu. Najwyżej usytuowany bezwieżowy zamek górny wzniesiony został na planie nieregularnego, wydłużonego pięcioboku o wymiarach około 33 x 28 metrów z angułem od wschodu. Wydłużony główny dom o wymiarach około 9 x 20 metrów podzielony był asymetrycznie na dwa pomieszczenia i dostawiony do północnej części murów. Piwnica budynku składała się ze sklepionej komory i pochylni, prawdopodobnie służącej do wtaczania beczek. Jej wylot znajdował się w pobliżu kuchni (K na planie), która była umieszczona w zaułku pomiędzy obwodem murów a domem. Kuchnia natomiast wyposażona była w kamienną rynnę do odprowadzania ścieków, tkwiącą w murze obwodowym zamku. Na lewo od późniejszej bramy (a naprzeciwko bramy pierwotnej) znajdowała się kaplica na której ścianie znajdował się niegdyś namalowany wizerunek gryfa. Z czasem całość wnętrza zamku górnego została zabudowana przy wewnętrznych ścianach murów obronnych.
Od strony zachodniej znajdowała się pierwotna brama. Posiadała ona dostawione wtórnie przedbramie lub budynek, zaopatrzone od północy w czworoboczną wieżyczkę. Do jego sklepionej kolebkowo kondygnacji przyziemia miało prowadzić wejście z zamku średniego, a pierwsze piętro miało mieć połączenie z dziedzińcem zamku górnego. Druga brama prowadząca na zamek górny umieszczona została w odcinku północno – wschodnim muru obwodowego. Na jej zewnętrznej stronie z czasem wybudowano półkolistą wieżę lub basteję.
Zamek średni usytuowano na północ od górnego. W planie przypominał on nieregularny trójkąt z dwoma narożnikami na styku z zamkiem górnym. W trzecim narożniku północnym zlokalizowany został budynek bramny, a na wysokości wschodniego odcinka muru w XVI wieku utworzono czworoboczny budynek, wysunięty ryzalitowo przed lico muru obronnego. Budowla ta w przyziemiu była trójprzestrzenna, sklepiona krzyżowo, na poziomie drugiej kondygnacji jednoprzestrzenna. Najpewniej budynek miał funkcje mieszkalne, gdyż na zewnętrznych elewacjach podwieszono dwa wykusze okienne, każdy osadzony na trzech kamiennych konsolach. Na podobnych wspornikach spoczywał także ganek biegnący wzdłuż elewacji wewnętrznej, zachodniej.
Od północnej i wschodniej strony wzgórza znajdował się rozległy zamek dolny. W jego części wschodniej do muru obwodowego przylegał czworoboczny, podpiwniczony budynek, a wzdłuż południowo – wschodniego odcinka muru obwodowego biegły zabudowania o proporcjach wydłużonego prostokąta. Graniczyły one z bramą, na którą składała się umieszczona wewnątrz obwodu wieża bramna, przedbramie i odchodząca od niego szyja bramna, wydłużona na odległość około 30 metrów, usytuowana pod lekkim skosem w stosunku do osi budynku bramnego.
Najpóźniej w połowie XVI wieku na zamku górnym wzniesiono wieżowy pałac o trzech kondygnacjach dostawionych do muru od strony zewnętrznej, zachodniej, bezpośrednio nad skalistym urwiskiem. Na najniższym poziomie mieścił on podsklepione piwnice. Druga kondygnacja położona na poziomie dziedzińca obejmowała duże wnętrze o wymiarach 5,5 x 11 metrów. Oświetlały ją regularnie rozmieszczone okna osadzone w półkolistych wnękach z bocznymi siedziskami, wejścia zaś znajdowały się na osi górnego dziedzińca i z zamku średniego, dostępne za pomocą spiralnej klatki schodowej. Dodatkowo od wschodu znajdowała się wykuszowa latryna. Najwyższe piętro wyposażono w podobny wykusz ustępowy i kominek, zaś budynek wieńczyły dachy z dwoma zespolonymi szczytami, kryjące dwie kondygnacje strychowe, zapewne również mieszkalne.
Stan obecny
Obecnie zamek zachowany jest w postaci dobrze czytelnej trwałej ruiny. Jest własnością prywatną i niestety pozostaje w zaniedbanym stanie, a właściciel nie prowadzi inwestycji by ten stan polepszyć. Zachowana do dnia dzisiejszego forma zamku jest efektem wielokrotnych przekształceń, nawet w obrębie najstarszego zamku górnego. Z okresu średniowiecza pochodzi także zarys muru obwodowego zamku średniego i dolnego, oraz części ich zespołów bramnych. W czasach wczesnonowożytnych mógł powstać aneks zamku górnego od strony zachodniej, prostokątna budowla na zamku średnim, część lub wszystkie zabudowania wzdłuż muru obwodowego zamku dolnego oraz szyja bramna i bastion w południowej części założenia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Boguszewicz A., Corona Silesiae. Zamki Piastów fürstenberskich na południowym pograniczu księstwa jaworskiego, świdnickiego i ziębickiego do połowy XIV wieku, Wrocław 2010.
Chorowska M., Rezydencje średniowieczne na Śląsku, Wrocław 2003.
Chorowska M., Dudziak T., Jaworski K., Kwaśniewski A., Zamki i dwory obronne w Sudetach. Tom II, księstwo jaworskie, Wrocław 2009.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.