Historia
Kościół w Prandocinie wzniesiono w pierwszej ćwierci XII wieku, a jego fundatorem był prawdopodobnie protoplasta rodu Odrowążów, komes Prandota Stary. Najstarsza wzmianka źródłowa pojawiła się w 1222 roku, odnotowując przekazanie przez biskupa krakowskiego Iwona prawa patronatu nad kościołem klasztorowi cysterskiemu w Mogile. W XV wieku dokonano gotyckiej przebudowy romańskiej budowli, w wyniku której rozebrano apsydę prezbiterialną, a z uzyskanego materiału rozbiórkowego wzniesiono nowy, gotycki chór. Kolejne przebudowy kościół przeszedł w XVII i XVIII wieku. Dobudowano wtedy zakrystię oraz zachodnią kruchtę.
Architektura
Kościół powstał jako budowla jednonawowa o wymiarach 7,6 x 10,6 metra, z bardzo krótkim i węższym od nawy prezbiterium, zakończonym od wschodu apsydą. Druga apsyda zamykała kościół od zachodu, a nad nią wznosiła się wieża. Apsyda ta otwierała się na nawę emporą wspartą na dwóch arkadach spoczywających na środkowej kolumnie, z której fundator i każdy kolejny właściciel prandocińskich dóbr słuchał nabożeństw. Apsyda wschodnia natomiast mieściła ołtarz. Takie nietypowe dla Małopolski rozwiązanie powielało odległe i monumentalne wzory z Górnej Nadrenii, m.in. katedry w Moguncji i kościoła klasztornego Maria Laach.
Oświetlenie kościoła zapewniały niewielkie, półkoliście zamknięte okna o obustronnych rozglifieniach. Okna te pierwotnie nie były przeszklone ani w żaden inny sposób zamykane, zapewne ze względu na ciepły w średniowieczu klimat. Ne ścianach zewnętrznych pierwotnie znajdowały się podziały lizenowe i fryz arkadkowy obiegający nawę i zachodnią apsydę. Umieszczone od południa wejście zaopatrzono w bogaty portal o uskokowej, półkolistej archiwolcie, flankowany umieszczonymi w uskokach kolumienkami z kapitelami. Pierwotnie był on pokryty polichromią w kolorach czerwonym, niebieskim i zielonym, świadcząc o barwności architektury romańskiej w jej oryginalnym wyglądzie. Co więcej zarówno archiwoltę portalu jak i obramienia okien udekorowano misternym plecionkowym ornamentem, unikatowym w ornamentyce architektonicznej Małopolski, o analogiach w Górnej Nadrenii, m.in. w katedrze w Spirze. Wyróżnikiem romańskiej budowli była także znakomita jakość kamieniarki, szczegóły ornamentalne i bogaty program przestrzenny (układ dwuchórowy, empora zachodnia, wieża).
W XV wieku usunięta została apsyda wschodnia wraz z miniaturowym chórem, a na jej miejscu wzniesiono ceglano – kamienne, gotyckie prezbiterium. Otrzymało ono dwa przęsła długości i zakończenie ścianą prostą z narożnymi uskokowymi przyporami. Kolejne przypory stanęły na granicy przęseł przy ścianach wzdłużnych. Pomiędzy nimi przeprute zostały wysokie, ostrołuczne okna, a pojedyncze duże, zamknięte ostrołukiem okno umieszczono w ścianie wschodniej. Całość prezbiterium była jedynie niewiele węższa od starszej nawy.
Stan obecny
Z pierwotnej romańskiej budowli przetrwała do dzisiaj nawa z dwupoziomową apsydą zachodnią oraz pozbawiona górnej kondygnacji wieża, przy czym otwory okienne nawy zostały przekształcone w okresie nowożytnym. Po emporze w zachodniej części nawy zachowały się ślady w postaci resztek przyściennych półkolumn i kolumny, na której spoczywały arkady, obecnie ustawione w pobliżu kościoła przy murze cmentarnym. W ostatnich latach kościół poddany został purystycznej renowacji, dzięki której przywrócono romańskie okna w południowej ścianie nawy i odnowiono portal południowy. Uzupełnienia wykonano w sztucznym kamieniu, a także ujednolicono je kolorystycznie i fakturowo z oryginałami. Niestety nie pokuszono się o rekonstrukcję romańskich okien w ścianie północnej, nie usunięto też przysłaniającej bryłę apsydy nowożytnej kruchty.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Kościoły romańskie w Polsce, Kraków 2014.
Sztuka polska przedromańska i romańska do schyłku XIII wieku, red. M. Walicki, Warszawa 1971.
Tomaszewski A., Romańskie kościoły z emporami zachodnimi na obszarze Polski, Czech i Węgier, Wrocław 1974.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.
Węcławowicz T., Kościół parafialny w Prandocinie. Zalety purystycznej rekonstrukcji fazy romańskiej, „Wiadomości Konserwatorskie”, nr 55/2018.