Historia
Budowę kościoła farnego w Prabutach (niem. Riesenburg) prowadzono przypuszczalnie od około 1315 roku, czyli od momentu lokacji miasta, do około 1330 roku, kiedy to biskup Rudolf wystawił dokument odnawiający wcześniejszą lokację. Możliwe jednak, iż murowane prezbiterium kościoła św. Wojciecha, wzorowane na wschodniej części katedry kwidzyńskiej (rozpoczętej w 1343 roku), zaczęto budować dopiero około połowy XIV wieku, a jeszcze później przystąpiono do prac nad nawą i górnymi partiami wieży. Pierwsza wzmianka o miejscowym księdzu, Johannesie von Riesenburg, odnotowana została w źródłach pisanych 1342 roku.
W 1375 roku świątynia ucierpiała w pożarze, a po raz kolejny poniosła straty w 1414 roku podczas polsko-krzyżackiej wojny głodowej. Katolikom kościół służył do 1525 roku, kiedy to po sekularyzacji Prus, został przejęty przez protestantów. W 1688 roku kościół został ponownie zniszczony w wyniku wielkiego pożaru. Jego skutkiem było zawalenie średniowiecznego sklepienia prezbiterium, które zniszczyło wnętrze i sprzęt liturgiczny. Dzięki wysiłkom mieszkańców i staraniom władz odbudowano świątynię, dając jej strop drewniany. W 1807 roku podążające pod Iławę Pruską wojska napoleońskie, urządziły sobie we wnętrzu kościoła magazyn i lazaret, co spowodowało, iż rok później świątynia musiała zostać na nowo restaurowana i poświęcona.
Wiek XIX i okres pierwszej połowy XX wieku upłynął dla budowli spokojniej. Pożary, które nawiedzały miasto, oszczędziły kościół. Dopiero II wojna światowa przyniosła duże zniszczenia. Wnętrze nawy zostało wypalone, zawaliła się więźba dachowa, zniszczyły stropy. Jedynie masywna bryła wieży uchroniła się przed pożarem wywołanym przez wojska radzieckie. Odbudowę zabytku przeprowadzono dopiero w latach osiemdziesiątych XX wieku.
Architektura
Gotycki kościół św. Wojciecha pierwotnie składał się z korpusu nawowego na planie prostokąta o wymiarach 17,3 x 28,8 metrów (wnętrze 15,1 x 26,4 metra), lekko węższego prezbiterium o wielobocznym zamknięciu po stronie wschodniej, wielkości 14,5 x 13 metrów, oraz dostawionej do niego od północy masywnej wieży na rzucie prostokąta o wymiarach 10 x 11,7 metrów. Dodatkowo po północnej stronie korpusu wejście poprzedzone było gotycką, jednokondygnacyjną kruchtą.
Zarówno korpus nawowy kościoła jak i prezbiterium wzmocnione zostały uskokowymi przyporami, w narożnikach usytuowanymi pod skosem, zwieńczonymi sterczynami. Podział horyzontalny zewnętrznych elewacji kościoła utworzyły gzymsy cokołowe, podokienne i podokapowe. Dodatkowo w prezbiterium pod gzymsem okapowym umieszczono wysoki fryz tynkowy, a okna pierwotnie flankowane były tynkowanymi tarczami. Pośrodku ściany północnej, zachodniej i południowej korpusu umieszczono profilowane portale wejściowe.
Zewnętrzne elewacje dolne i środkowe wieży otrzymały bardzo surowy, warowny wygląd, pozbawiony dekoracji, jedynie z niewielkimi otworami okiennymi. Dopiero górna część wieży pokryta została lizenami i blendami, flankującymi wysokie, lancetowate przeźrocza kondygnacji z dzwonami. Kontrast ten zapewnił, iż najbardziej dekoracyjna część wieży widoczna była z daleka, natomiast najmasywniejsza partia dolna mogła pełnić funkcje użytkowe i ewentualnie obronne. Wieża prabuckiego kościoła miała być wzorowana na zamkowej wieży przy katedrze w Kwidzynie, nieco wyższej i masywniejszej, ale o podobnej formie.
Wewnątrz w przyziemiu wieży umieszczono zakrystię, podzielną na dwa przęsła ze sklepieniem trójpodporowym, opartych na wspornikach z których cztery utworzono w formie przedstawień figuralnych, jeden maswerkowy i jeden profilowany. Prezbiterium oddzielono od nawy wysoką, ostrołucznie zamkniętą i profilowaną arkadą tęczy. Podobnie wyprofilowany i ostrołuczny portal połączył prezbiterium z zakrystią. Szeroka przestrzeń nawy nie była w średniowieczu podsklepiona, sklepienia założono natomiast w prezbiterium.
Stan obecny
Kościół pomimo wielokrotnych zniszczeń ponoszonych na przestrzeni wieków, zachował do dziś uzyskany w okresie gotyku układ przestrzenny, choć duże fragmenty murów (zwłaszcza w nawie) zostały mocno odnowione. Ponadto zniszczone zostały maswerki okienne, sterczyny, częściowo gzymsy. Piętro nad kruchtą dobudowane zostało prawdopodobnie w drugiej połowie XVII wieku. Wewnątrz nie zachowały się sklepienia za wyjątkiem przyziemia wieży i kruchty północnej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Schmid B., Bau-und Kunstdenkmäler des Kreises Rosenberg, Danzig 1906.