Historia
Budowę gotyckiej świątyni, będącej kościołem parafialnym dla ówczesnej podpoznańskiej osady Święty Marcin, rozpoczęto prawdopodobnie w XIV wieku, lecz pierwotny kościół św. Marcina po raz pierwszy pojawił się w źródłach pisanych już w 1252 roku. Kolejny zapis źródłowy wspominający o świętomarcińskim plebanie, pojawił się dopiero w 1421 roku, a następny w 1427 roku, kiedy to w aktach kapituły wspomniano o położeniu nowego dachu. Wynikało z tego że sam kościół musiał powstać o wiele wcześniej, zapewne w XIV stuleciu.
W XV wieku kościół został znacznie rozbudowany w związku z rozwojem południowych przedmieść Poznania i powiększeniem liczby wiernych. Ukończono go zapewne w czasach plebanów Grzegorza z Szamotuł i Marcina Święcickiego w latach 1515 -1521, kiedy to odnotowano znaczne ilości datków i zakupów materiałów budowlanych. W 1516 roku zawarta została umowa z Janem Rozdrażewskim z Gogolewa, który za cenę 66 grzywien miał dostarczyć 315 dębowych bali, zapewne przeznaczonych na konstrukcję dachu. Nie ma pewności kiedy w kościele założono późnogotyckie sklepienia, być może prace te rozpoczęto jeszcze w XV wieku (nawy boczne lub kaplice), a ukończono w pierwszej połowie XVI wieku (nawa główna). Całkowite ukończenie kościoła mogło być związane z jego konsekracją, której data nie jest niestety znana. Wiadomo jedynie, iż przeprowadził ją sufragan poznański Jakub Brzeźnicki, sprawujący urząd od 1586 roku.
W 1657 roku kościół został spalony przez wojska brandenburskie, na skutek czego zawaliły się sklepienia nawy głównej i szczyt zachodni. Odbudowany w ciągu następnych lat, został także powiększony o barokową wieżę. Została ona jednak już w 1745 roku rozebrana, gdyż groziła zawaleniem. Rok 1771 przyniósł ponowne zniszczenia wojenne w trakcie ataku konfederatów barskich na zajęte przez Rosjan miasto, na skutek czego zawaliło się sklepienie nawy północnej. W latach 1925-1929 wzniesiono kolejną wieżę w czasie gruntownej renowacji kościoła. Do korpusu świątyni dobudowano także wówczas od strony południowej czwartą nawę. W czasie walk w 1945 roku kościół został poważnie uszkodzony, lecz odbudowa w latach 1949-1954 przywróciła świątyni jej formy późnogotyckie.
Architektura
Gotycki kościół wzniesiono na krawędzi skarpy, która zaraz za prezbiterium opadała stromo w dół, kilkaset metrów od murów miejskich Poznania. Powstał początkowo jako nieduża budowla salowa, zapewne przykryta drewnianym stropem (późniejsza nawa główna prezbiterium). Z tego powodu budowla prawdopodobnie pozbawiona była jeszcze zewnętrznych przypór, może poza przyporami narożnymi oraz przyporami wspierającymi wieloboczne wschodnie zamknięcie (ze względu na położony obok stok). Kościół otaczał cmentarz, najpewniej już od początku ogrodzony murem lub drewnianym parkanem.
Po pewnym czasie, zapewne w XV wieku, dostawione zostały aneksy od północy i południa, przy czym jako pierwszą dobudowano nietypowo od południa jednoprzęsłową zakrystię. Po północnej stronie stanęła na całej długości ówczesnego korpusu kaplica, od XVI wieku odnotowywana jako kaplica bractwa cechu kowali. Była ona przykryta dachem jednospadowym i początkowo niższa niż obecnie (pierwotną wysokość wskazuje fryz arkadowy i niewielki uskok muru). Wraz z budową kaplicy najpewniej rozbudowano zakrystię do trzech przęseł długości. O tym, że nie była ona od początku tej wielkości wskazywałby nierówny rytm jej przypór i przęseł. Wydaje się, iż już od początku była ona przykryta sklepieniem krzyżowo – żebrowym, co konsolidowało statykę całości.
Na początku XVI wieku wzniesiony został od strony zachodniej trójnawowy, być może halowy korpus, przez co dawna nawa przejęła rolę prezbiterium. Istotnym elementem budowli stała się okrągła wieżyczka z klatką schodową w narożniku południowo – zachodnim, pozwalająca wejść na strych kościoła. Nowa część kościoła początkowo przykryta była jedynie stropami drewnianymi, o czym świadczyły niezwykle wysoko umieszczone okna, sięgające prawie gzymsów wieńczących w ścianach bocznych. Dla potrzeb parafii wydzielono arkadami oba przęsła wschodnie w nawach bocznych, dzięki czemu utworzono tam parę kaplic. Było to nowe rozwiązanie w architekturze polskiej, które z czasem zyskało na popularności.
U schyłku średniowiecza kościół osiągnął formę trójnawowej pseudobazyliki z nawą główną wyższą niż nawy boczne, lecz bez własnych okien. Trójprzęsłowy korpus oraz dwuprzęsłowe prezbiterium zostały dość wyraźnie oddzielone od siebie arkadami tęczowymi we wszystkich trzech nawach, przy czym plan kościoła nietypowo zwężono nieregularnie od południa w części prezbiterialnej, a nawa główna prezbiterium i korpusu, o przęsłach ustawionych poprzecznie, otrzymała mniej więcej półtora raza większą szerokość od naw bocznych. Tym ostatnim nadano przęsła korpusu zbliżone w planie do kwadratu, a w prezbiterium przęsła węższe, wydłużone. Na koniec w ostatniej tercji XVI wieku nadbudowano jeszcze zakrystię, umieszczając nad nią sklepioną gwiaździście kaplicę bractwa literackiego z emporą (czyli bractwa skupiającego ludzi umiejących czytać i pisać). Dostępna murowanymi schodami od zachodu, otwarta została ona na prezbiterium ostorłucznymi arkadami, których liczba odpowiadała ilości przęseł. Jej wnętrze doświetlały zabezpieczone żelaznymi kratami trzy okna.
Wewnątrz elewacje nawy głównej w obu częściach kościoła artykułowano identycznie wydatnymi lizenami o sfazowanych krawędziach, podwieszanymi na ozdobnych, nowożytnych już konsolach i zwieńczonych gzymsem. W korpusie znalazły się one na czołach filarów, natomiast w prezbiterium osadzono je na specjalnych filarach przyściennych, które utworzyły wysokie, półkoliście lub lekko ostrołucznie zwieńczone wnęki, sięgające strefy sklepień. Dopiero w tych wnękach umieszczono właściwe arkady międzynawowe, niższe i węższe niż w korpusie, a na dodatek rozmieszczone asymetrycznie względem osi powyższych wysokich wnęk. Dla odmiany ściany naw bocznych pozostały wszędzie gładkie i niczym nie podzielone, poza przyściennymi filarami współtworzącymi w niektórych przęsłach arkady.
W okresie późnogotyckim ponad nawami bocznymi rozłożone zostały sklepienia gwiaździste, w prezbiterium czteroramienne, w korpusie ośmioramienne, prócz wschodniego przęsła nawy południowej gdzie umieszczono sklepienie sieciowe (podobne do zastosowanego w poznańskim kościele św. Wojciecha). Jak wyglądały późnogotyckie sklepienia w nawie głównej prezbiterium i korpusu nie wiadomo.
Stan obecny
Kościół ma dziś postać mocno przekształconą przez powojenną odbudowę i regotyzację, która częściowo usunęła i zamaskowała nowożytne przebudowy. Zrekonstruowane zostały między innymi wszystkie portale, trójkątne szczyty i wszystkie sklepienia, przy czym ich pierwotny wygląd w większości pozostaje nieznany, a odtworzone formy są kreacją wymyśloną przez architektów i historyków. Obecnie we wnętrzu kościoła najciekawszym zabytkiem jest ołtarz w formie tryptyku obrazujący życie św. Katarzyny, pochodzący z 1498 roku z kościoła w Świerzawie na Dolnym Śląsku oraz znajdująca się w nawie południowej drewniana polichromowana rzeźba Madonny z Dzieciątkiem z około 1510 roku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Kusztelski A., Kościół św. Marcina w Poznaniu, Poznań 2015.
Maluśkiewicz P., Gotyckie kościoły w Wielkopolsce, Poznań 2008.
Miedziak W., Układy emporowe w gotyckiej architekturze aglomeracji poznańskiej [w:] Miasto-sztuka, red. A. Warlikowska, J. Wyzgała, Poznań 2017.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.