Historia
Kościół św. Małgorzaty, prawdopodobnie jeszcze drewniany, po raz pierwszy pojawił się w Rocznikach Jana Długosza, który wspomniał go pod rokiem 1231. Była to wówczas świątynia parafialna podpoznańskiego miasteczka Śródka (oraz wsi Zawady i Ostrówek), osady skupionej pierwotnie wokół grodu na Ostrowie Tumskim, którego ludność w 1253 roku z inicjatywy Przemysła I przeniesiona została na lewy brzeg Warty do nowo lokowanego Poznania. Pomimo wyludnienia Śródka pozostała osadą z jatkami rzeźniczymi, chlebowymi i szewskimi oraz prawem wykonywania rzemiosł, dla której ludności wciąż musiał funkcjonować kościół. W 1288 roku stał się on świątynią miejską pod władzą biskupów, z racji przekazania Śródki przez Przemysła II poznańskim biskupom.
Gotycka bryła murowanego kościoła powstała w drugiej połowie XIV lub w XV stuleciu. Data budowy nie zachowała się, jednak najkorzystniejsze warunki do gruntownej przebudowy miały miejsce właśnie wówczas, kiedy to patronami kościoła byli przedstawiciele okolicznej szlachty, którzy ze względów ambicjonalnych mogli podjąć się takiej inwestycji. Niedługo po wzniesieniu głównej części świątyni dobudowano zakrystię i wieżę, lecz daty ich powstania także nie są znane. Najwcześniejszą pewną datą w dziejach murowanego kościoła był moment fundacji dzwonu, mający miejsce w 1539 roku.
Pomiędzy 1611 rokiem, gdy miała miejsce wizytacja kościoła, a 1654 rokiem, dostawiono do kościoła od południa nowożytną już kaplicę św. Barbary. Niedługo później kościół został zniszczony w czasie wojny polsko – szwedzkiej z lat 1656 – 1657. Odbudowano go w 1658 roku i częściowo przebudowano w duchu baroku w pierwszej połowie XVIII wieku. Prace te prowadzone były z inicjatywy księży filipinów, którzy dzierżyli prawo patronatu w latach 1671-1805. Po kasacie klasztoru świątynię przejęła parafia archikatedralna, z inicjatywy której w XIX wieku przeprowadzano mniejsze prace remontowe. W latach 1947-1948 przeprowadzono gruntowny remont, podczas którego odsłonięto część średniowiecznych detali.
Architektura
Kościół wzniesiono pośrodku osady Śródka, w północnej części niedużego rynku, obok zespołu kramów i jatek, na wschód od przeprawy przez rzekę Cybinę, przy rozwidleniu dróg wiodących do Gniezna i Giecza. Od północy i południa kościół wraz z osadą otoczony był bagnami, na wschodzie natomiast znajdował się zespół szpitala joannitów.
Kościół powstał jako budowla o ciekawej formie jak na niewielką miejską świątynię. Początkowo była to konstrukcja jednonawowa, salowa, z trójbocznie zamkniętym, nie wyodrębnionym zewnętrznie prezbiterium, wielkości 24,5 x 11 metrów. Mury kościoła opracowano w gotyckim wiązaniu cegieł, z użyciem zendrówek tworzących gdzieniegdzie ozdobne rąby, ale w większości używanych punktowo. W przyziemiu zastosowano także gdzieniegdzie polne kamienie. Akcenty poziome budowli wyznaczały ceglane gzymsy oraz opaska tynkowa obiegająca cały korpus. Do kościoła prowadził tylko jeden dwuuskokowy portal pod wieżą, którego archiwoltę tworzył gruby wałek z noskiem. Wnętrze nie było co prawda początkowo sklepione, lecz elewacje w środku ożywiono wysokimi, ostrołucznymi arkadami, we wnętrzach których osadzono także ostrołuczne okna wypełnione laskowaniem. Prawdopodobnie pierwotnym elementem kościoła była wewnątrz krypta pod prezbiterium. Do jej niewielkiego wnętrza (1,5 x 1,7 metra, choć pierwotnie była zapewne większa) prowadziły schody i ostrołukowe wejście od wschodu za mensą ołtarzową.
Choć jak wspomniano kościół początkowo nie został sklepiony, to jednak wybudowanie zewnętrznych uskokowych przypór oraz wzmocnienie ścian ślepymi arkadami wskazywałoby, iż już od początku planowano założenie sklepień. Na poddaszu w murze zachodnim korpusu utworzono łęki ślepych zapewne arkad, które mogłyby świadczyć o zamierzonym układzie dwunawowym. Dodatkowo w ścianach bocznych, za wyjątkiem przęsła zachodniego, umieszczono łęki o wysoko umieszczonych kluczach. Wskazywałoby to na chęć założenia sklepienia krzyżowo – żebrowego, które porzucono z powodu zbyt dużej szerokości wnętrza korpusu.
W XV wieku dobudowana została przy fasadzie zachodniej czworoboczna, niewysoka wieża oraz zakrystia przy prezbiterium, przykryta osobnym, jednospadowym dachem (mogła ona jednak powstać wraz z murami kościoła lub była planowana od początku, o czym świadczyłby brak okna w ścianie północnej korpusu). Dostawienie podpartej przyporami wieży częściowo przysłoniło zachodni szczyt, rozdzielony bielonymi, umieszczonymi schodkowo blendami. Przyziemie wieży potraktowano nietypowo jako pomieszczenie otwarte, nadając mu formę kruchty z ostrołucznymi arkadami o profilowanych ościeżach od północy i południa.
Prawdopodobnie na przełomie XV i XVI wieku wnętrze kościoła przykryto późnogotyckim sklepieniem gwiaździstym, ośmioramiennym, podpartym na dostawionych przyściennych filarach. Ich wysunięcie do wnętrza przy ścianach bocznych pozwoliło na rozpięcie trzech przęseł sklepień na planie niezbyt wydłużonych poprzecznie prostokątów, natomiast w trójbocznym zamknięciu wschodnim wykorzystano starsze arkady przyścienne (podobnie przesklepiono w tym okresie wnętrze nawy głównej kolegiaty w Środzie Wielkopolskiej).
Stan obecny
Gotycka bryła kościoła jest dziś przysłonięta od północy i południa nowożytną kaplicą i kruchtą, a pozbawiona hełmu i górnej kondygnacji wieża, także od północy i południa, dwoma aneksami. Całkowicie przebudowana i powiększona została zakrystia. W stosunkowo niskim wnętrzu kościoła, które zostało zbarokizowane, dominuje jeszcze późnogotyckie sklepienie gwiaździste, wsparte na dostawionych przyściennych filarach. Gotyckie okna przekształcono w okresie baroku, później zaś otrzymały ostrołuczne obramienia. Pierwotne okno z laskowaniem zachowało się we wschodniej części prezbiterium, jest jednak z zewnątrz zamurowane, a wewnątrz otynkowane. Drugie oryginalne ościeże okna nawy widoczne jest od strony poddasza kaplicy św. Filipa.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Krzyślak B., Kurzawa Z., Kościół św. Małgorzaty na Śródce w Poznaniu, Poznań 2009.
Maluśkiewicz P., Gotyckie kościoły w Wielkopolsce, Poznań 2008.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.