Historia
Kościół Bożego Ciała powstał w miejscu osady Błonie, gdzie według legendy pod koniec XIV wieku odnaleziono skradzione i sprofanowane przez Żydów hostie. Wkrótce po tych wydarzeniach powstała w miejscu znalezienia hostii drewniana kaplica, a rosnąca sława tego miejsca sprawiła, że w 1406 roku Władysław Jagiełło ufundował w jej miejsce gotycki kościół i klasztor karmelitów trzewiczkowych. Świątynia była ważna osobiście dla króla Władysława Jagiełły, który ślubował przed kampanią grunwaldzką, że odbędzie do niej pielgrzymkę, co zrealizował po bitwie, gdy przesłał poznańskiemu kościołowi część łupów wojennych (gotycką monstrancję), a także w 1419 roku, gdy pieszo udał się do niej z Pobiedzisk. Król odwiedzał też kościół Bożego Ciała po innych zwycięskich kampaniach wojennych, a według kronikarza Jana Długosza także przed wyprawami.
Plac pod budowę kościoła ofiarowano w 1406 roku, powołano też wówczas komisję składającą się z reprezentantów poznańskiego biskupa, starosty generalnego Wielkopolski i rajców miejskich, którzy mieli nadzorować prace budowlane. I tak w 1419 roku zarządca klasztorny Marcin zaskarżył przed rajcami Macieja, muratora, za niewykonanie w terminie pieca ceglarskiego, a w 1423 roku podobne oskarżenie padło wobec ceglarza Niklosa z Kundorfu. Być może z powodu tych problemów zaczęto cegłę sprowadzać spoza Poznania, gdyż w latach 1424-1425 odnotowano transport cegieł i kamieni ze Starołęki, należącej do klasztoru wsi nad Wartą. Następnie w 1433 roku poinformowano o przekazaniu funduszy przez Jana Pakułę na wykonanie witraży. Do początku lat 30-tych XV wieku wzniesiono więc w większości prezbiterium, być może łącznie z jego sklepieniem, a także zabudowania klasztorne karmelitów (w 1426 roku powstał zapis Katarzyny, żony Mikołaja, kotlarza z Piasków „pro fabrica Conventuali loci Corporis Christi”).
Pełną gotycką formę kościół i klasztor zyskały około lat 1465-1480. Długa przerwa jaka nastąpiła między ukończeniem wznoszenia prezbiterium kościoła, a rozpoczęciem budowy korpusu wynikała zapewne z okresu niestabilnej sytuacji politycznej po śmierci króla Jagiełły, kiedy klasztor nie mógł liczyć na wsparcie nowego władcy, Władysława Warneńczyka, zaangażowanego głównie w sprawy węgierskie. Dopiero w 1465 roku król Kazimierz Jagiellończyk podarował teren pod cegielnię, natomiast do 1478 roku konwent karmelitów toczył spór z Wojciechem Łobżańskim o wypłacenie należności 150 grzywien za wykonanie ostatnich partii kościoła. Prace przeciągać się mogły z powodu podmokłego terenu, wiadomo bowiem, iż w 1472 bulla papieska Sykstusa IV przyznała odpust na rzecz jakiejś odbudowy, a zatem usunięcia bliżej nieznanych szkód, być może związanych z powodzią. Utrudnieniem mógł być również wysiłek państwa, prowadzącego do 1466 roku kosztowną i długą wojną trzynastoletnią z zakonem krzyżackim.
W 1657 roku zespół klasztorny został spalony przez Brandenburczyków. Zniszczenia usunięto dopiero w 1664 roku, gdy założono nowe sklepienie nawy głównej, przebudowano na barokową fasadę, a całość otynkowano. Na przełomie XVII i XVIII wieku w przedłużeniu południowej nawy powstała przysadzista wieża, w 1726 roku po północnej stronie prezbiterium wzniesiono kaplicę Matki Boskiej Szkaplerznej, a w drugiej połowie XVIII wieku od południa umieszczono zakrystię. W roku 1826 rząd pruski skasował klasztor, a opuszczony zespół zaczął niszczeć. Od rozbiórki uratowało przejęcie kościoła przez reformatów w 1856 roku, którzy przeprowadzili gruntowny remont. W tym samym czasie zabudowania klasztorne przejęła pruska armia, zmieniając je na koszary, a następnie na więzienie. W 1899 roku dzięki arcybiskupowi Florianowi Stablewskiemu kościół stał się świątynią parafialną dla Wildy, Rybak i Piasków. Podczas II wojny światowej Niemcy zmienili kościół na magazyn niszcząc wiele zabytków. Podczas walk w 1945 zniszczeniu uległa część sklepienia i dwa z pięciu okien prezbiterium z maswerkami. Renowację przeprowadzono w latach 1946-1947.
Architektura
Kościół pierwotnie był znacznie oddalony od zabudowy poznańskich przedmieść, rozciągających się na południe od bramy Wrocławskiej. Oddzielony był od nich jedną z odnóg rzeki Warty zwaną Strugą Karmelicką. Usytuowany został na terenach podmokłych i zabagnionych, co też wymagało dużych nakładów pracy i przeciągało budowę, a w konsekwencji wpłynęło częściowo na formę kościoła (np. bardzo masywne filary międzynawowe).
Mury kościoła wzniesione zostały z cegły układanej w wątku gotyckim, przy wykorzystaniu wypalanej do czarnego koloru i układanej główkowo zendrówki. Co więcej pierwotnie w średniowieczu korpus nawowy kościoła oblicowany był glazurowaną cegłą o kolorystyce żółto – zielonej, która z pewnością odbijała promienie słoneczne, tworząc efekt lśniącej powierzchni. Tworzyło to wyraźny kontrast z pozbawionym glazury prezbiterium i kamienną dekoracją okien.
Kościół zbudowano jako trójnawową pseudobazylikę o pięcioprzęsłowym korpusie, w którym trzy nawy rozdzielone zostały ostrołukowymi arkadami, wspartymi na profilowanych filarach. Do korpusu nawowego przystawiono wydłużone, czteroprzęsłowe, zamknięte wielobocznie prezbiterium o takiej samej wysokości jak korpus, co stanowiło nietypowe rozwiązanie w architekturze gotyckiej Wielkopolski. Ponadto do wschodniego przęsła nawy południowej przylegała niegdyś nieduża kaplica o formie jednoprzestrzennej przybudówki z trójbocznym zamknięciem (miejsce przechowywania czczonej hostii). Całość była budowlą wyniosłą lecz zwartą, wysmuklaną przez opinające ją wysokie przypory, niegdyś zwieńczone sterczynami.
Do świątyni prowadziły trzy portale z glazurowanych, różnokolorowych cegieł. Najważniejszy od zachodu wiodący do nawy głównej oraz po jednym od północy i południa do naw bocznych. Wnętrze kościoła rozświetliły wysokie gotyckie okna ostrołukowe, wypełnione kamiennymi maswerkami w prezbiterium i prostszymi laskowaniami w korpusie. Ciemna nawa główna doświetlana była jedynie poprzez grube ostrołuczne arkady i okna wysokich naw bocznych. Kontrastowało to z dużo jaśniejszym, posiadającym własne duże okna prezbiterium. Ogólnie wnętrze, zwłaszcza korpusu nawowego, prezentowało się jako znacznie bardziej surowe niż zewnętrzne elewacje.
Prezbiterium przykryte zostało gotyckim sklepieniem krzyżowo-żebrowym, w nawach bocznych zaś i w nawie głównej korpusu oryginalnie zastosowano sklepienia gwiaździste. Potężne, bardzo masywne filary międzynawowe założono na rzucie kwadratu i zaopatrzono w ceglane kształtki w narożach. Umieszczenie tak dużych filarów przy gęstym ich rozstawieniu podyktowanym określonymi wcześniej w ścianach wzdłużnych podziałami przęsłowymi, sprawiło że nawy kościoła w znacznym stopniu stały się niezależnymi wnętrzami połączonymi wąskimi arkadami, niezmiernie głębokimi, a przy tym relatywnie niskimi (w porównaniu do wysokości nawy głównej). Budowniczowie dążyli zapewne do zmniejszenia rozpiętości arkad międzynawowych, a więc zwiększenia ich liczby, z powodu niekorzystnego posadowienia kościoła na podmokłym gruncie.
Filary międzynawowe wydzieliły w środkowej części korpusu przęsła prostokątne, ustawione poprzecznie w stosunku do osi kościoła, a dwukrotnie węższe, zbliżone do kwadratów przęsła w nawach bocznych. W prezbiterium zastosowano przęsła równie szerokie jak w nawie głównej, lecz nieco płytsze. Artykulację ścian korpusu tworzyły lizeny w ścianach wzdłużnych oraz profilowane półfilary ściany zachodniej. Elewacje wewnętrzne chóru pozbawione zostały artykulacji za wyjątkiem wydłużonych otworów okiennych osadzonych w rozglifionych wnękach zamkniętych ostrymi łukami. Obie główne części kościoła rozdzielała strzelista arkada łuku tęczowego oraz pierwotnie lektorium, którego wysokość prawdopodobnie sięgała profilowanej partii arkady.
Od północnego – zachodu do kościoła przystawiono zabudowania klasztorne. Początkowo był to pojedynczy, podłużny, jednotraktowy, dwukondygnacyjny dom, przystawiony krótszym bokiem do narożnika nawy północnej. Zabudowania nie stanowiły więc typowego klasztornego quadrum z wirydarzem pośrodku, ewentualnie w średniowieczu murowaną formę miało tylko powyższe skrzydło wschodnie, a pozostałe były drewniane. W nim jedno z pomieszczeń w przyziemiu, prawdopodobnie dawny refektarz, przykryto ponad dwoma przęsłami późnogotyckim sklepieniem sieciowym i krzyżowo – żebrowym.
Stan obecny
Kościół Bożego Ciała jest budowlą wyjątkową dla regionu Wielkopolski, gdyż nigdzie poza Poznaniem nie pojawiło się tak długie i wysokie, wielobocznie zamknięte prezbiterium, połączone z pseudobazylikowym korpusem o podobnych proporcjach. Kościół przetrwał do czasów współczesnych w dość dobrym stanie, jak na poznańskie gotyckie budowle, co zawdzięcza przede wszystkim niedużym zniszczeniom z okresu drugiej wojny światowej. Spore natomiast zarzuty często przedstawia się międzywojennej renowacji, podczas której wymieniono całkowicie kształtki portalu zachodniego i północnego oraz liczne fragmenty gotyckiego lica murów. Niegdysiejsza ozdoba kościoła, okienne kamienne maswerki z XV wieku, przetrwały jedynie w trzech oknach prezbiterium. Niestety wszystkie istniejące dziś szczyty kościoła są nowożytne, zachował się jedynie dolny fragment półszczytu wschodniego nawy południowej. Podobnie nie zachowało się pierwotne sklepienie nawy głównej, wymienione w XVII wieku.
Na elewacji pierwszego od wschodu przęsła korpusu nawowego (przy nawie południowej), widoczna jest zamurowana ostrołukowa arkada z dwoma łękami odcinkowymi oraz z zarysem linii sklepień i wnęk. Są to ślady po nieistniejącej już gotyckiej kaplicy Trzech Hostii, zastąpionej nowożytną kaplicą po stronie północnej kościoła.
Zabudowania klasztorne przy kościele przeszły gruntowną przebudowę po potopie szwedzkim, kiedy to do średniowiecznego skrzydła wschodniego prawdopodobnie dobudowano trzy kolejne tworzące regularny czworobok. Obecnie mają one skromny, prawie bezstylowy charakter, ze średniowiecznymi sklepieniami tylko w jednym pomieszczeniu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kowalski Z., Gotyk wielkopolski. Architektura sakralna XIII-XVI wieku, Poznań 2010.
Kusztelski A., Kościół Bożego Ciała w Poznaniu, późnośredniowieczne sanktuarium, jagiellońska fundacja. Historia i architektura, „Nasza Przeszłość”, 94/2000.
Ratajczak T., Kościół Bożego Ciała w Poznaniu, Poznań 2014.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.
Walczak M., Kościoły gotyckie w Polsce, Kraków 2015.