Historia
Początki parafii we wsi Poniszowice sięgać miały według późnej, niewiarygodnej tradycji końca XII wieku. Według innych przekazów kościół miał funkcjonować na początku XIV wieku, a w 1399 roku ulec spaleniu. Następny kościół według tradycji miał zostać zbudowany w 1401 lub 1404 roku. Budynek ten w wiarygodny sposób odnotowany został w źródłach pisanych w 1447 roku, w spisie dziesięciny papieskiej. W 1498 roku wzniesiono kolejną budowlę, późnogotycką, konsekrowaną w 1499 roku. W 1570 roku w sąsiedztwie kościoła wybudowano wolnostojącą dzwonnicę, wzniesioną na miejscu starszej.
Świątynia w pierwszej połowie XVII wieku użytkowana była przez protestantów. W latach 1640-1650, po powrocie do społeczności katolickiej, wyremontowano ją i zakupiono nowe ołtarze. Następnie w 1692 roku dobudowano kaplicę św. Józefa. W 1775 roku kościół przeszedł gruntowny remont i modernizację, w trakcie której wycięto nowe okna a w związku z tym przekształcono podcienia, wzniesiono też wieżyczkę na kalenicy. W 1835 roku utworzono kamienną podmurówkę, w 1841 roku wykonano nowe okno wschodnie, w 1844 roku powstał nowy chór muzyczny w zachodniej części nawy, a w 1852 roku loża kolatorska nad zakrystią. W 1882 roku kościół wzbogacił się o barwne polichromie autorstwa Kusbera z Gliwic.
W XX wieku zabytek był wielokrotnie remontowany: w 1908 przeprowadzono kompleksową odnowę świątyni, a sześć lat później oszalowano soboty. Kolejna gruntowna renowacja miała miejsce w 1982 i w 2011 roku, kiedy to między innymi rozebrano, a następnie odtworzono soboty. W 2012 roku wylano nowe fundamenty oraz zrekonstruowano kaplicę.
Architektura
Późnogotycki kościół zorientowano względem stron świata, a więc prezbiterium skierowano na wschód. Zbudowany został w konstrukcji zrębowej z układanych poziomo i łączonych w narożach bez użycia gwoździ wieńców. Utworzono w ten sposób korpus nawowy na planie kwadratu oraz węższe i niższe, zamknięte trójbocznie od wschodu prezbiterium, do którego od północy przystawiono prostokątną, niską zakrystię. Dzwonnicę wzniesiono jako budowlę oddzielną, wolnostojącą, na planie kwadratu, w konstrukcji słupowej. Zwieńczono ją izbicą oraz ośmiobocznym hełmem piramidalnym.
Prezbiterium oraz być może nawa pierwotnie ujęte były odsadzką cokołową oraz profilowanym uskokami gzymsem pod okapem dachu. Do elewacji prezbiterium dołączono szeroki przydaszek, pierwotnie zapewne biegnący nad oknami, a kwadratową nawę być może otoczono sobotami, początkowo otwartymi. Zasadnicza część kościoła przykryta została strzelistym, dwukalenicowym dachem dwuspadowym, wielopołaciowym nad wschodnim zamknięciem prezbiterium, w części północnej okrywającym również zakrystię. Oświetlenie zapewniały w prezbiterium nisko wycięte trzy okna od wschodu i południa, a także od jednego do trzech okien południowych nawy. Strona północna pierwotnie pozbawiona była okien, ale kościół należał do dobrze oświetlonych. Wejście początkowo znajdowało się w ścianie zachodniej i południowej.
Pierwotnie korpus przedzielony był wewnątrz na dwie nawy dwoma ośmiobocznymi słupami z czworobocznymi cokołami i zwieńczeniami. Fazy trzonów słupów, nadające im ośmioboczny przekrój, zakończone były spływami w piramidkę. Układ korpusu kościoła w Poniszowicach zapewne nie był nawiązaniem do popularnych w Czechach, Austrii i w Małopolsce czasów Kazimierza Wielkiego murowanych kościołów dwunawowych, ale raczej chęcią budowniczych dobudowania dodatkowych podpór, które częściowo przejmując ciężar dachu o dużej rozpiętości i wysokości, wzmacniały strukturę budowli.
Korpus nawowy nakryto stropem ze wzdłużnym podciągiem, w prezbiterium natomiast założono drewniane sklepienie pozorne o łuku zbliżonym do koszowego. Obie części kościoła połączył prostokątny otwór tęczy z fazowanymi belkami dolną i górną, wspartymi na kroksztynach. Nad nawą utworzono storczykową, dwujętkową więźbę dachową, o dziewięciu więzarach na przemian pełnych i pustych, a nad prezbiterium krokwiowo – jętkową o pięciu więzarach.
Stan obecny
Kościół zachował późnogotycki układ przestrzenny. Jego bryła powiększona została o nowożytną kaplicę po stronie północnej, piętro nad zakrystią oraz oszalowane soboty wokół nawy. Nowożytna jest również wieżyczka na kalenicy dachu, której budowa zniekształciła konstrukcję trzech pierwotnych więzarów. Ponadto w 1982 roku, o zgrozo za zgodą ówczesnych służb konserwatorskich, z nawy wycięto dwa oryginalne środkowe słupy, wprowadzając zamiast nich na poddaszu cztery ramy wieszarowe, podparte w nawie czterema słupami przyściennymi, czym zniszczono oryginalny zamysł konstrukcyjny i unikalne rozwiązanie przestrzenne wnętrza.
Cennym zabytkiem jest wolnostojąca dzwonnica po północno – zachodniej stronie kościoła, a także daszek okapowy wokół prezbiterium z przełomu 1499 i 1500 roku. Jeszcze większym szczęściem jest przetrwanie drewnianej kolebki w prezbiterium, konstrukcji w średniowieczu popularnej w kościołach murowanych i drewnianych, ale zachowanej w nielicznych przypadkach (w kościele drewnianym kolebka zachowała się jeszcze w Zborówku, ale jej datowanie nie jest pewne).
Niestety nie zachowały się wszystkie pierwotne detale architektoniczne kościoła, bowiem okna i portale uległy przekształceniu, przetrwały jedynie cztery oboknia okien, od zewnątrz częściowo zasłonięte, od wewnątrz zamalowane. Wszystkie widoczne dziś okna są wtórne, wycięte w okresie nowożytnym. Pierwotne znajdowały się niżej niż obecne. Być może oryginalne są węgary wejścia zachodniego i zakrystii, obecnie zamalowane grubą warstwą farby i częściowo zasłonięte. Z pewnością oryginalna jest fazowana arkada tęczy oddzielająca nawę od prezbiterium, podciąg wzdłużny, a także gzyms wieńczący (zachowany jeszcze tylko w Haczowie i Humniskach). Przy południowej ścianie prezbiterium widoczny jest fragment pierwotnej odsadzki cokołowej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kubik J., Kościoły drewniane na Śląsku, Gliwice 2018.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Warszawa 2008.
Ruszczyk G., Kościoły na Śląsku z XV i początku XVI wieku (Bojszów, Gliwice, Księży Las, Łaziska, Łącza, Poniszowice), Warszawa 2012.