Historia
Zamek w Pokrzywnie (Engelsburg) był jedną z najstarszych warowni krzyżackich na terenie ziemi chełmińskiej, wzniesioną na miejscu osady i słowiańskiego grodu z przełomu XII i XIII wieku. Wzgórze zamkowe górowało nad traktem prowadzącym z Radzynia do Grudziądza, usytuowane było więc w miejscu o strategicznym znaczeniu. Budowę prowizorycznej, drewnianej strażnicy Krzyżacy rozpoczęli w 1231 roku. W 1279 roku odnotowano informację o pierwszym komturze, Henryku Brabantiusie, co zapewne związane było z przystąpieniem do budowy murowanego zamku.
Pokrzywno pełniło funkcję komturstwa do 1416 roku, czyli do śmierci ostatniego komtura, Fryderyka von Zollern. Po tej dacie włączono zamek i folwark do wójtostwa w Rogóźnie. Nieco wcześniej, w 1411 roku, z inicjatywy wielkiego mistrza Henryk von Plauen Krzyżacy rozpoczęli modernizację systemu obronnego zamku. Został wyremontowany, a mury podwyższono i zaopatrzono w nowocześniejsze strzelnice. Sam Henryk von Plauen po zamachu stanu został zdegradowany i przeniesiony do komturii w Pokrzywnie, w której przebywał w latach 1413 – 1414.
Zamek pozostawał własnością zakonu do wybuchu wojny trzynastoletniej w 1454 roku, kiedy został zajęły przez zbuntowane oddziały Związku Pruskiego. Na mocy porozumień drugiego pokoju toruńskiego, w roku 1466, Pokrzywno wraz z całą ziemią chełmińską zostało przyłączone do Polski i aż do pierwszego rozbioru w 1772 roku było siedzibą polskich starostów. Zamek spłonął w 1611 roku, a w 1657 został zniszczony przez Szwedów. Mimo częściowej odbudowy, nie odzyskał już pierwotnych walorów. Pod koniec XVIII wieku zabudowania sprzedano prywatnej osobie i zaczęto rozbierać.
Architektura
Zamek zbudowano na cyplu wzgórza w widłach dwóch potoków. W późnym średniowieczu w pełni już uformowane założenie składało się z najstarszego, zajmującego skraj cypla zamku górnego, pierwszego podzamcza (zamku średniego) po stronie północno – wschodniej i oddzielonego fosą obszernego, najmłodszego, drugiego przedzamcza (zamku dolnego), zajmującego teren jeszcze dalej na północnym – wschodzie.
Wzniesiony w kilku fazach do końca XIII wieku zamek górny składał się z dwóch skrzydeł na planie litery L. Jako, iż najstarszy budynek północny po pewnym czasie przedłużono na południowym zachodzie, a od wschodu dobudowano nowe skrzydło, w starszej części trzeba było zamurować część okien i przekształcić wejście do piwnicy poprzez dostawienie szyi ze schodami. Piwnice posiadały sklepienia, ale pomieszczenia nadziemne początkowo przykryto jedynie płaskimi, drewnianymi stropami wspartymi na granitowych kroksztynach. W pierwszej połowie XIV wieku płaskie stropy umieszczone w komnatach na piętrze zastąpione zostały sklepieniem krzyżowo – żebrowym. W części północnej zamku górnego prawdopodobnie mieścił się kościół zamkowy, a w pozostałych pomieszczeniach piętra inne komnaty reprezentacyjne np. refektarz. W przyziemiu wzorem innych zamków krzyżackich doszukiwać się można kuchni i piekarni. Komunikację pomiędzy pomieszczeniami najpewniej zapewniał krużganek, nie wiadomo jednak czy był murowany czy drewniany.
Od południowego wschodu do budynku przylegała wieża bramna z przedbramiem, której rozmiar i cienkie mury wskazują na nieznaczną wysokość. Na jej piętrze znajdowało się pomieszczenie o wymiarach 5,4×2,6 metra, pozbawione kominka, a więc nie pełniące funkcji mieszkalnych. Mogła tam być zlokalizowana kaplica zamkowa o czym świadczą zachowane elementy dekoracyjne np. kapitele kielichowe czy trójlistnie zwieńczone okno. Pozostała zabudowa dziedzińca jest nieznana, nie wiadomo czy zamek miał wieżę, nie potwierdzone są też hipotezy o istnieniu skrzydła południowo – zachodniego z dormitorium. Górna część zamku od podzamcza (zamku średniego) nie była oddzielona przekopem, a wiodąca do bramy droga była wybrukowana.
Zamek średni składał się z budynków przylegających do pozałamywanych murów obwodowych, wzmocnionych tylko jedną narożną wieżyczką po stronie zachodniej. W północnej części znajdował się tam tzw. spichlerz, który był w istocie raczej browarem bądź słodownią. Jego dekoracyjne elementy wskazują, iż po przeniesieniu zabudowań gospodarczych w XIV wieku na zamek dolny, pełnił także funkcje mieszkalne. Ponadto przy wewnętrznych ścianach murów obwodowych stały inne budynki gospodarcze. Prawdopodobnie we wschodniej części mieściły się stajnie. Wjazd na zamek średni znajdował się blisko północnego narożnika i umieszczony był w budynku bramnym. Przed bramą pomiędzy dwoma podzamczami przekopano suchą fosę. Po jej drugiej stronie przy budowie furtki wjazdowej na most, użyto dekoracji wykonanej z cegieł zendrówek oraz zwieńczono ją ozdobnymi trójkątnymi szczycikami.
Na zamku dolnym usytuowana została zabudowa gospodarcza, w tym między innymi stodoła ozdobiona rombowymi wzorami wykonanymi z cegły zendrówki. Ślady dostawionych do murów budynków widać również w części południowo – wschodniej. Nietypową cechą zamku dolnego był jego przelotowy charakter, gdyż przez całą jego długość ze wschodu na zachód prowadził trakt.
Stan obecny
Obecnie najlepiej zachowanym elementem Engelsburga jest brama zamku wysokiego, spichrz na zamku średnim oraz brama i stodoła na przedzamczu, czyli na zamku dolnym. Ponadto przetrwały fragmenty ścian budynku głównego i murów obronnych. Zaniedbana i rozsypująca się ruina znajduje się w rękach prywatnych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Graudenz, red. J.Heise, Danzig 1894.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Sypek A., Sypek R., Zamki i obiekty warowne od Malborka do Torunia, Warszawa 2004.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń 2016.