Historia
Zamek w Pokrzywnie (niem. Engelsburg) był jedną z najstarszych warowni krzyżackich na terenie ziemi chełmińskiej, wzniesioną na miejscu osady i słowiańskiego grodu z przełomu XII i XIII wieku („castrum Copriven”). Wzgórze zamkowe górowało nad traktem prowadzącym z Radzynia do Grudziądza, usytuowane było więc w miejscu o strategicznym znaczeniu. Budowę prowizorycznej, drewnianej strażnicy Krzyżacy rozpoczęli po przejęciu okolicznych terenów w 1231 roku. W 1279 roku odnotowano informację o pierwszym komturze, Henryku Brabantiusie, co zapewne związane było z przystąpieniem do budowy murowanego zamku. Według późniejszego przekazu jego kaplica pod wezwaniem św. Wawrzyńca miała zostać konsekrowana w 1339 roku.
W 1410 roku, po klęsce krzyżackiej pod Grunwaldem, zamek w Pokrzywnie zajęło rycerstwo ziemi chełmińskiej. „Castrum Koprziwno alias Engelsbergk” otrzymał od polskiego króla w zarząd rycerz Dobiesław z Oleśnicy, lecz siły krzyżackie odbiły zamek jeszcze w tym samym roku. Do końca wojny miał być obsadzony zbrojnymi oddziałami najemnymi. Być może budowla poniosła w trakcie walk jakieś zniszczenia, gdyż w 1413 roku, z inicjatywy wielkiego mistrza Heinricha von Plauen, Krzyżacy rozpoczęli naprawy i modernizację systemu obronnego zamku. Zabudowania zostały wyremontowane, a mury obronne podwyższono i zaopatrzono w nowocześniejsze strzelnice. Na prace budowlane do 1416 roku zużyć miano co najmniej 14 tysięcy cegieł. Sam Heinrich von Plauen po zamachu stanu został zdegradowany i przeniesiony do komturii w Pokrzywnie, w której przebywał w latach 1413-1414. Pomimo przeprowadzenia prac budowlanych, Pokrzywno pełniło funkcję komturstwa tylko do 1416 roku, czyli do śmierci ostatniego komtura, Friedricha von Zollern. Po tej dacie zamek i folwark włączono do wójtostwa w Rogóźnie.
Zamek pozostawał własnością zakonu do wybuchu wojny trzynastoletniej w 1454 roku, kiedy został zajęły bez walki przez zbuntowane oddziały Związku Pruskiego. Na mocy porozumień drugiego pokoju toruńskiego, w roku 1466, Pokrzywno wraz z całą ziemią chełmińską zostało przyłączone do Polski i aż do pierwszego rozbioru w 1772 roku było siedzibą polskich starostów. Zamek spłonął w 1611 roku, natomiast w 1657 roku został spustoszony przez Szwedów. Mimo częściowej odbudowy z inicjatywy Jana Dominika Działyńskiego, nie odzyskał już pierwotnych walorów militarnych, choć jego kaplica w trakcie lustracji z 1664 roku opisywana była jako przestronna i piękna. Pod koniec XVIII wieku zabudowania sprzedano prywatnej osobie i zaczęto rozbierać w celu pozyskania materiałów budowlanych.
Architektura
Zamek zbudowano na cyplu wzgórza w widłach dwóch potoków. Naturalne ukształtowanie terenu zabezpieczało go z trzech stron, pozostawiając drogę dojazdową od strony wschodniej. Strumienie wykorzystano do spiętrzenia wody i uformowania stawów, przy których na północy prawdopodobnie działał młyn. W późnym średniowieczu w pełni już uformowane założenie składało się z najstarszego, zajmującego skraj cypla zamku górnego, pierwszego podzamcza (zamku średniego) po stronie północno – wschodniej i oddzielonego fosą obszernego, najmłodszego drugiego przedzamcza zewnętrznego (zamku dolnego), zajmującego rozległy teren jeszcze dalej na północnym – wschodzie. Główna część zamku od pierwszego podzamcza (zamku średniego) nie była oddzielona przekopem, a wiodąca do niej droga była wybrukowana.
Zamek górny składał się z dwóch skrzydeł na planie litery L, wzniesionych w kilku fazach do końca XIII wieku. Pozostała zabudowa mieszkalno – gospodarcza zamku górnego mogła być jedynie lżejszej konstrukcji drewnianej, ponadto zamek najpewniej nie posiadał wieży głównej. Jako, iż najstarszy budynek północny po pewnym czasie przedłużono na południowym – zachodzie, a od wschodu dobudowano drugie skrzydło, w starszej części trzeba było zamurować część okien i przekształcić wejście do piwnicy poprzez dostawienie szyi ze schodami. Piwnice posiadały sklepienia, ale pomieszczenia nadziemne początkowo przykryto jedynie płaskimi, drewnianymi stropami wspartymi na granitowych kroksztynach. W pierwszej połowie XIV wieku płaskie stropy umieszczone w komnatach na piętrze zastąpione zostały sklepieniem krzyżowo – żebrowym. W części północnej zamku górnego prawdopodobnie mieścił się kościół zamkowy, natomiast w pozostałych pomieszczeniach piętra inne komnaty reprezentacyjne np. refektarz. W przyziemiu wzorem innych zamków krzyżackich musiała znajdować się kuchnia i piekarnia. Komunikację pomiędzy pomieszczeniami najpewniej zapewniał krużganek, nie wiadomo jednak czy był murowany czy drewniany.
Od południowego – wschodu do budynku mieszkalnego przylegała nieduża wieża bramna z trapezowatym w planie przedbramiem, której rozmiar i cienkie mury wskazywałyby na nieznaczną wysokość. Przejazd bramny o wielkości 3,7 x 3,2 metra w przyziemiu otwierał się z dwóch stron ostrołucznymi arkadami, z boku zaś skomunikowany był z izbą strażnika lub odźwiernego o wymiarach 2,2 x 3,5 metra. Izbę tą można było ryglować belką osadzaną do otworu w murze. Na piętrze wieży bramnej znajdowało się dwuprzęsłowe pomieszczenie o wymiarach 5,4 x 2,6 metra, pozbawione kominka, a więc nie pełniące funkcji mieszkalnych. Było ono przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym z żebrami o prostokątnym przekroju, opartymi na przyściennych kolumienkach z profilowanymi bazami i kielichowatymi kapitelami. Od wschodu pomieszczenie oświetlały dwa okna z trójlistnymi zwieńczeniami i szerokimi wewnętrznymi rozglifieniami. Mogła tam być zlokalizowana kaplica zamkowa, o czym świadczyłyby elementy detalu architektonicznego. Powyżej znajdowało się jeszcze jedno, nieco mniejsze pomieszczenie.
Zamek średni składał się z kilku budynków przylegających do prostych, ale wielokrotnie pozałamywanych odcinków murów obwodowych, wzmocnionych tylko jedną narożną wieżyczką po stronie zachodniej. W północnej części dziedzińca znajdował się trójkondygnacyjny budynek o długości około 37 metrów, zwany spichlerzem, choć w istocie był raczej browarem bądź słodownią. Jego dekoracyjne elementy (ceglany fryz z motywem czwórliścia) wskazywałyby, iż po przeniesieniu zabudowań gospodarczych w XIV wieku na zamek dolny, pełnił także funkcje mieszkalne. Ponadto przy wewnętrznych elewacjach murów obwodowych stały inne budynki gospodarcze, między innymi we wschodniej części mieściły się prawdopodobnie stajnie.
Wjazd na zamek średni znajdował się blisko północnego narożnika i umieszczony był w wysuniętym przed kurtyny budynku bramnym. Przed bramą pomiędzy dwoma podzamczami przekopano suchą fosę. Po jej drugiej stronie, przy budowie furtki wjazdowej na most, użyto dekoracji wykonanej z cegieł zendrówek. Przejazd wyposażono w ostrołuczny otwór, nad którym umieszczono schodkowy szczyt zwieńczony ozdobnymi trójkątnymi wimpergami oraz sześcioma fialami. Być może przy tej ozdobnej, ale pozbawionej walorów militarnych bramie, znajdował się mały budynek odźwiernego.
Podzamcze zewnętrzne, czy też zamek dolny, zajmowało obszerny, nieregularny teren na planie wielokąta. Wewnątrz obwodu murów usytuowana była na nim zabudowa gospodarcza, w tym między innymi umieszczona po stronie zachodniej stodoła, ozdobiona rombowymi wzorami wykonanymi z cegły zendrówki. Kolejne budynki znajdowały się również w części południowo – wschodniej, gdzie mogły się mieścić stajnie, owczarnie i inne zabudowania magazynowo – gospodarcze. Nietypową cechą zamku dolnego był jego przelotowy charakter, gdyż przez całą jego długość ze wschodu na zachód prowadził trakt.
Stan obecny
Obecnie najlepiej zachowanym elementem Engelsburga jest brama zamku górnego z częściowo zawalonym w ostatnich latach sklepieniem na piętrze, spichrz na zamku średnim oraz brama i stodoła na przedzamczu zewnętrznym, czyli na zamku dolnym. Ponadto przetrwały fragmenty ścian skrzydła północnego i wschodniego budynku głównego, murów obronnych i widoczne do wysokości około 3 metrów ściany przedbramia. Zaniedbana i rozsypująca się ruina znajduje się w rękach prywatnych, stanowiąc niechlubny przykład degradacji cennego zabytku od połowy lat 90-tych XX wieku (tzw. spichlerz w 2000 roku był jeszcze zadaszony, dziś jest już całkowitą ruiną).
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Graudenz, red. J.Heise, Danzig 1894.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Sypek A., Sypek R., Zamki i obiekty warowne od Malborka do Torunia, Warszawa 2004.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, część II, katalog, Gdańsk 2023.
Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń 2016.