Historia
Kościół farny w Pogwizdowie (Langhelwigsdorf), wsi należącej do opactwa cysterskiego z Lubiąża, zbudowany został na przełomie XIII/XIV wieku. Po raz pierwszy poświadczony został pośrednio w 1318 roku, kiedy wzmiankowany został jego proboszcz. W XV stuleciu przebudowano go w stylistyce gotyckiej wznosząc zakrystię i powiększając prezbiterium.
W połowie XVI wieku kościół został przejęty przez protestantów, którzy zamalowali gotyckie malowidła figuralne, tworząc na ich miejscu renesansowe polichromie ornamentalne. Zapewne wymienili oni też wyposażenie kościoła, w związku z odmiennymi wymaganiami nowego kultu. W drugiej połowie XVI wieku dobudowano także od południa kaplicę, prawdopodobnie ufundowaną przez rodzinę von Zettritz. W trakcie wojny trzydziestoletniej wieża kościoła uległa spaleniu, po którym odbudowywano ją w 1638 roku.
W 1654 roku kościół zwrócony został katolikom. W XVIII stuleciu nawę nakryto sklepieniem, zapewne wykonano też nowe zadaszenie które zrównało wysokość nawy i prezbiterium. Prace budowlane z drugiej połowy XIX wieku dotyczyły wymiany konstrukcji dźwigającej dzwon oraz pokrycia murów tynkami. Po drugiej wojnie światowej zabytek podupadł, a jego wyposażenie wywieziono do Wrocławia. Pod koniec lat 90-tych XX wieku w trakcie prac renowacyjnych w jego wnętrzu odkryto malowidła ścienne.
Architektura
Kościół zbudowany został z kamienia łamanego oraz z piaskowcowych ciosów w narożach i w detalu architektonicznym. Usytuowano go na niewysokim wzniesieniu, przy przepływającym przez wieś strumieniu. Otrzymał formę budowli jednonawowej, ze smukłą czworoboczną wieżą w części zachodniej wtopioną w korpus, oraz czworobocznym w planie prezbiterium po stronie wschodniej. Nawa otrzymała wymiary 9,3 x 7,1 metra (13 metrów długości wraz z aneksami), zaś prezbiterium 5,5 x 4,3 metra. W okresie pełnego gotyku bryłę kościoła powiększono o zakrystię po północnej stronie prezbiterium. Przebudowano i powiększono także prezbiterium, przedłużone ku wschodowi o wieloboczną apsydę wzmocnioną od zewnątrz przyporami.
Do kościoła wiodły dwa wczesnogotyckie portale z końca XIII wieku: jeden do nawy umieszczony w ścianie południowej, drugi prawdopodobnie do prezbiterium od południa. Główny portal w nawie otrzymał formę ostrołuczną, uskokową, z dwiema parami kolumienek. Ościeża uskoków zostały oprofilowane, a kolumienki zaopatrzone w kielichowate kapitele i bazy na ośmiobocznych cokołach. Podobny wygląd nadano portalowi prezbiterium, lecz mniejsze rozmiary. Trzeci, bardzo skromny portal prowadził z prezbiterium do zakrystii.
Wnętrze pierwotnie oświetlały wąskie i rozglifione okna lancetowate, w okresie późnego gotyku powiększone, zamknięte ostrołucznie, w prezbiterium przeprute równomiernie pomiędzy przyporami. Elewacja północna, zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną, pozbawiona była otworów. Wynikało to zapewne z ówczesnych przesądów i symboliki, kojarzącej północ z siłami zła od których trzeba się było odseparować. Nie bez znaczenia mogły być także względy praktyczne, a więc chęć zmniejszenia zimna poprzez ograniczenie liczby otworów od stron z najmniejszą ilością światła słonecznego. Wieża przepruta została z każdej strony na najwyższej kondygnacji dwudzielnymi przeźroczami, osadzonymi w półkolistych otworach, których zadaniem było przepuszczanie dźwięku dzwonów.
Dzięki przyporom w prezbiterium założono sklepienie krzyżowo – żebrowe, wsparte na geometrycznych wspornikach i zaopatrzone w zwornik zdobiony rozetą. Nawa oryginalnie przykryta była drewnianym stropem. W jej zachodniej części umieszczono trzy pomieszczenia sklepione kolebką i półkolebkami, a także emporę nad którą znajdowała się wieża. Wnętrze zakrystii przekryto sklepieniem kolebkowym. Nad nią znajdowało się pomieszczenie o funkcji empory otwartej na prezbiterium.
Stan obecny
Kościół zachował do dnia dzisiejszego pierwotną wczesnogotycką bryłę, zniekształconą jedynie barokową kaplicą po stronie południowej oraz zrównaniem wysokości nawy i prezbiterium. Przetrwało wiele średniowiecznych detali architektonicznych, między innymi trzy portale (jeden z nich przeniesiono do nowożytnej kaplicy), część okien, sklepienie krzyżowo – żebrowe w prezbiterium. Na sklepieniu, murach nawy i ścianie północnej prezbiterium zachowały się średniowieczne malowidła. Przemiany nowożytne doprowadziły do wymiany okien południowych w nawie i założenia w niej sklepienia kolebkowego z lunetami. Kościół nie pełni obecnie funkcji sakralnych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kozaczewski T., Wiejskie kościoły parafialne XIII wieku na Śląsku (miejscowości P-S), Wrocław 1994.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Dolnego Śląska, Warszawa 2005.