Historia
Pluskowęsy (pierwotnie Pluskewancz i Pluskilbanz) po raz pierwszy pojawiły się w źródłach pisanych w 1230 roku, kiedy to mistrz krajowy Hermann von Balk potwierdził własność wsi biskupowi włocławskiemu. Ten ostatni w 1276 roku przekazał Pluskowęsy Simonowi Gallikusowi i Albertowi Smolnie, w ramach zasiedlania wsi po upadku powstania Prusów. W 1293 roku wieś stała się własnością krzyżacką, obdarzoną przywilejem lokacyjnym w 1311 roku przez komtura golubskiego Luthera von Braunschweig. W akcie tym odnotowano, iż istniejący już w osadzie kościół („aedificetur ecclesia”) uposażony został czterema wolny włókami ziemi. Najstarsza część kościoła musiała więc zostać zbudowana niewiele wcześniej.
Około drugiej połowy XIV wieku kościół najwyraźniej okazał się dla miejscowej społeczności zbyt mały, gdyż przedłużono go ku zachodowi. W trakcie prac budowlanych zachowano jednolity wygląd budowli, ale zmieniono wątek kładzenia cegieł, grubość murów i wygląd wewnętrznych elewacji.
Kościół odniósł niewielkie zniszczenia w trakcie wojen polsko – krzyżackich z początku XV wieku. W 1414 roku zostały one wycenione jedynie na 20 grzywien. W pierwszej połowie XV wieku sołtys Pluskowęs i starszyzna wsi wysłali do rady miejskiej Torunia list z prośbą o sprzedaż wapna na rozbudowę kościoła, co następnie osobiście negocjowali w Toruniu. W efekcie około 1450 roku kościół powiększono o zachodnią część nawy i wieżę. Prace ukończono około 1451 roku, taką bowiem datę umieszczono na jednym z malowideł ściennych.
Nie wiadomo czy kościół poniósł szkody w trakcie nowożytnych wojen polsko – szwedzkich z XVII wieku, oraz w czasie wielkiej wojny północnej z początku XVIII stulecia. Poddany był gruntownej renowacji około 1801 roku, kiedy to między innymi odnowiono dachy i szczyt wschodni. W latach 1989 – 1991 przeprowadzony został ostatni większy remont budowli.
Architektura
Kościół zbudowany został z kamienia polnego w dolnych partiach oraz z cegły, przy czym wiązania wendyjskiego używano w starszej, wschodniej części korpusu, a gotyckiego w młodszej, zachodniej części i w wieży. Budynek utworzono na planie prostokąta o wymiarach długości 19,5 metra oraz szerokości 9,2 metra, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium, ale z zakrystią po stronie północnej. Po zachodniej stronie w XV wieku usytuowano czterokondygnacyjną wieżę na rzucie czworoboku o wymiarach 4,5 x 6 metrów.
Mury korpusu posadowiono na lekko wystającym cokole, z gładkimi elewacjami, nie rozdzielonymi ani jedną przyporą. Wieloetapowa budowa ścian doprowadziła do ich różnej grubości: największej w najstarszej części wschodniej, najcieńszej w partii środkowej. Ściana zachodnia i przyległe do niej krótkie odcinki wzniesione zostały najpóźniej, w trakcie dobudowy wieży w XV wieku. W ścianie południowej wysoko osadzono pięć ostrołucznie zamkniętych, niedużych okien, z których dwa znalazły się w najstarszej części muru. Zgodnie ze średniowieczną tradycją budowlaną w ścianie północnej nie utworzono okien, natomiast nietypowy był brak okna w ścianie wschodniej, na osi której umieszczono jedynie blendę z trójdzielnym zwieńczeniem. Blendę tą zamknięto parami ścianek opartych na konsolach utworzonych z kształtek. Wzdłuż wszystkich ścian korpusu poprowadzono pod okapem dachu tynkowany fryz.
Wewnątrz korpusu starsza część wschodnia wyróżniona została ostrołucznymi, wysokimi ślepymi arkadami, dwoma po stronie południowej i tylko jedną na północy, gdyż obok znajdował się portal wejściowy do zakrystii. Młodsza część wnętrza korpusu pozostawiona została już gładka, bez wnęk w ścianach. W kościele nie założono sklepienia, a co więcej z racji braku przypór zapewne nie było ono w ogóle planowane.
Elewacje zewnętrzne wieży zachodniej podzielone zostały na kondygnacje obramowanymi, tynkowanymi fryzami opaskowymi. Pomiędzy nimi od południa, zachodu i północy utworzono po trzy ostorłuczne blendy na trzech piętrach, wszystkie o podobnej formie. W niektórych z nich poprzebijane zostały otwory okienne. Ponadto w przyziemiu ściany zachodniej osadzono ostrołuczny, bogato profilowany, uskokowy portal. Wiódł on do podwieżowej kruchty i dalej do nawy.
Stan obecny
Układ przestrzenny średniowiecznej budowli został zachowany do dnia obecnego. W okresie nowożytnym zmieniona natomiast została wysokość dachu korpusu (pierwotny poziom widoczny jest jeszcze na elewacji wschodniej wieży), a dach wieży oraz część zakrystii zostały odnowione. Większość okien została zmodernizowana, przebito też jedno nowe w ścianie północnej, ponadto górną część szczytu wschodniego przebudowano. Wystrój wnętrza jest dziś nowożytny. Choć kościół sprawia wrażenie budowli jednolitej, po południowej stronie wciąż widoczna jest spoina z czasów rozbudowy kościoła w XIV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Kreis Strasburg, red. J.Heise, Danzig 1891.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Mroczko T., Architektura gotycka na ziemi chełmińskiej, Warszawa 1980.