Historia
Wzgórze Tumskie w Płocku z uwagi na obronne ukształtowanie oraz dogodne usytuowanie na skrzyżowaniu szlaków handlowych, zasiedlone było już od X wieku. W czasach Władysława Hermana i Bolesława Krzywoustego gród był otoczony drewniano – ziemnymi wałami i posiadał obszerne podgrodzie. U schyłku XI wieku w obrębie obwałowań wzniesiono kamienne budowle romańskie z tzw. pierwszą katedrą Władysława Hermana na czele, którą w drugiej ćwierci XII wieku zastąpiła nowa świątynia, powstała z inicjatywy Aleksandra z Malonne. Gród był kilkakrotnie niszczony i odbudowany, przy czym jedne z ostatnich zniszczeń wiąże się z najazdem litewskim w 1262 roku, po którym umocnienia raz jeszcze podniósł z ruiny Bolesław Pobożny, zwracając następnie gród do rąk księżnej Perejesławy, wdowy po Siemowicie I i jej małoletnich synów, Konrada oraz Bolesława.
Kształtowanie zamku książąt mazowieckich rozpoczęło się u schyłku XIII wieku. Prawdopodobnie około 1290 roku Bolesław II, po objęciu dzielnicy płockiej, zbudował na terenie grodu obronną wieżę-donżon. Obwarowania musiały być wówczas na tyle silne, iż czeska wyprawa zbrojna z 1299 roku, spowodowana odesłaniem do Pragi przez Bolesława II siostry Wacława II, Kunegundy, nie zdobyła grodu. Obwód ceglanych murów zamek uzyskał albo pod koniec XIII wieku, albo w pierwszej połowie XIV wieku, w czasach następcy Bolesława II na księstwie płockim, Wacława (Wańki). Wacław miał jednak mniejsze możliwości inwestycyjne niż ojciec, a jego księstwo zostało wciągnięte do rozgrywek politycznych silniejszych sąsiadów: Polski, Zakonu Krzyżackiego i Litwy. Ze względu na polityczne zbliżenie Wacława do zakonu krzyżackiego, w 1327 roku miasto, a być może także i zamek, zostały zajęte przez wojska Władysława Łokietka. W 1329 roku pod Płock podeszły z kolei wojska Jana Luksemburskiego. Wacław po kilkudniowym oblężeniu poddał się, i został zmuszony do złożenia królowi czeskiemu hołdu lennego.
Z powodu bezpotomnej śmierci kolejnego księcia płockiego Bolesława III w 1351 roku, nastąpił podział księstwa. Płock przeszedł wówczas na podstawie wcześniejszych uzgodnień w ręce króla Polski Kazimierza Wielkiego. Władca doceniając strategiczne położenie zamku i zagrożenie ze strony Litwy, sfinansował w drugiej połowie XIV stulecia budowę miejskich murów obronnych oraz drugiego pierścienia murowanych obwarowań zamku, dzięki czemu Płock stał się jednym z najlepiej obwarowanych ośrodków na Mazowszu. Po śmierci w 1370 roku Kazimierza Wielkiego i wygaśnięciu królewskiej dynastii piastów, księstwo płockie wróciło w ręce książąt mazowieckich. Rezydowali oni na zamku do 1495 roku, kiedy to ostatecznie Mazowsze włączono do Polski. Wówczas to król Jan Olbracht przejął schedę po zmarłym bezpotomnie księciu Januszu II, przez co kompleks zamkowy przestał pełnić funkcję głównej rezydencji książęcej, będąc jednak nadal, z uwagi na obecność katedry i domów duchowieństwa, ważnym ośrodkiem religijnym oraz czasowo siedzibą królewską.
W XVI stuleciu zamek został przebudowany, między innymi z powodu zawalenia południowej jego części na skutek obsunięcia nadwiślańskiej skarpy w 1532 roku. Uszkodzony został wówczas budynek gotyckiego palatium i zniszczony fragment murów obwodowych. W kolejnych latach zamek odgrywał rolę jako centrum administracyjne województwa oraz wygodna siedziba starościńska. W związku z tym rozpoczął się, charakterystyczny dla wielu zamków królewskich w okresie nowożytnym, proces powolnej utraty jego funkcji obronnych. W 1538 roku północno – zachodnia część warowni przeszła w ręce benedyktynów, którzy pozostawali tam do 1781 roku, budując w XVII wieku barokowe zabudowania opactwa. Król przekazał także plac biskupowi Piotrowi Gamratowi i kapitule celem wzniesienia na nim domu wikariuszy.
W latach najazdu szwedzkiego Płock podupadł. Został zajęty przez wojska szwedzkie w 1655 roku, obłożony kontrybucją, a sprawujący komendę w mieście pułkownik Assemberg złupił farę, kościół Trójcy Świętej i katedrę. Zamek i miasto pustoszone były jeszcze później podczas przemarszów wojsk, przeprawiających się w pobliżu przez Wisłę. Upadek zamku przypieczętowały wydarzenia wielkiej wojny północnej. Szwedzi, którzy zajęli Płock w 1704 roku, ponownie spustoszyli miasto i złupili katedrę, a jeszcze gorsze okazały się skutki rosyjskiego ataku z 1705 roku, kiedy to szwedzki garnizon próbował bronić się w murach dawnego zamku. Po rozbiorach Polski większość murów została rozebrana przez Prusaków.
Architektura
Najstarszą murowaną budowlą na terenie Wzgórza Tumskiego był, prawdopodobnie powstały w drugiej połowie XIII wieku, czworoboczny budynek o wymiarach 14,4 x 10,8 metra w północno – wschodnim narożu dawnego zamku. Wzniesiono go na fundamentach z polnego granitu, w partiach naziemnych zaś wykonano w technice opus emplectum, z licem z granitowych ciosów. Grubość jego murów na poziomie przyziemia wynosiła aż 1,8 metra, dlatego przyjmuje się, iż mógł mieć formę wieży mieszkalnej. Wkomponowany był w północny fragment jeszcze drewniano – ziemnych fortyfikacji grodu.
Wygląd zamku z XIV-XV wieku nie jest do końca jasny. Z późniejszych dokumentów pisanych wiadomo, iż składał się z dwóch części: castellum oraz castrum, jednak ich usytuowanie jest różnie przedstawiane. Układ ten, odnotowany dopiero w 1506 roku, mógł być odzwierciedleniem wcześniejszego podziału zamku na część gospodarczą i rezydencjonalną. Pewne jest, iż całe wzgórze zostało otoczone podwójnym pierścieniem murów na planie nieregularnego półkola, od południowego zachodu ochranianych wysoką, nadwiślańską skarpą. Pierwszy z obwodów został wzniesiony przez Bolesława II pod koniec XIII lub na początku XIV wieku, a drugi przez Kazimierza Wielkiego w drugiej połowie XIV wieku, choć nie ma pewności który pierścień obwarowań przypisać któremu władcy (wewnętrzny raczej był fundacji Bolesława, natomiast rozbudowa Kazimierza Wielkiego najpewniej miała miejsce na zewnątrz starszego obwodu). Zewnętrzny mur z pewnością był nieco niższy od obwodu wewnętrznego.
Dwie wieże bramne (w zewnętrznym i wewnętrznym obwodzie murów) wychodzące na teren miasta, usytuowano po stronie zachodniej, być może kolejna znajdowała się po stronie północnej. Wiadomo, iż w czasach późniejszych funkcjonowały jeszcze dwie furty, jedna koło katedry, druga od południa, wiodąca ku Wiśle, nie ma jednak pewności czy przepruto je już w XIV/XV wieku. Brama w zachodnim odcinku była poprzedzona mostem przerzuconym nad przekopem. Most ten wzmiankowano w 1472 roku, przy okazji sprzedaży przez niejaką Małgorzatę znajdującego się w jego pobliżu młyna końskiego.
Główne elementy zamku w postaci dwóch wież usytuowano po stronie północno – zachodniej. Zachodnia Wieża Szlachecka, zwana także Wielką została wzniesiona na planie czworoboku o wymiarach 10 x 9,8 metra, przy grubości muru około 2,7 metra, przechodzącego wyżej w część ośmioboczną. Pełniła pierwotnie funkcję wieży bramnej usytuowanej w linii wewnętrznego obwodu muru obronnego. Jej ostrołukowy przejazd o szerokości 3,25 metra i wysokości 5 metrów obramowany był kamieniami i wnęką do której przylegał podnoszony most zwodzony. Niewątpliwie pierwotnie mieścił też wrota, blokowane drewnianym ryglem. Zamurowano go w pierwszej połowie XV wieku (lub na początku XVI wieku) i utworzono wówczas nową bramę po stronie południowej. Dawny przejazd zaczął natomiast służyć jako więzienie do którego spuszczano skazańców po linie z górnego otworu. W ścianie północnej wieży, na wysokości trzeciej kondygnacji, znajdował się otwór wyjściowy, wiodący na chodnik obronny. Na tejże kondygnacji funkcjonowało również siedmioboczne pomieszczenie, w którego narożu północno-wschodnim funkcjonował kominek, zaś w ścianie południowej otwór okienny.
Wieżę Zegarową wzniesiono w północnym narożniku, na reliktach wieży mieszkalnej z XIII wieku i z tego powodu jej zewnętrzna ściana znalazła się na linii muru obronnego, a wnętrze zostało wciągnięte wgłąb dziedzińca, co nie było korzystnym rozwiązaniem ze względów obronnych. Gdy pod koniec XV wieku grożące zawaleniem wieże katedry nie mogły utrzymać dzwonów, przeniesiono je do Wieży Zegarowej, którą nadbudowano o dodatkową kondygnację. Została ona wówczas zwieńczona okrągłymi, narożnymi wieżyczkami.
Mur obwodowy zamku w okolicach Wieży Szlacheckiej i Zegarowej miał 2,38 metra grubości. Posiadał ganek obronny osłonięty przedpiersiem i zwieńczony krenelażem o merlonach szerokich na 3,6 metra, ustawionych z przerwami co 80 cm. Prawdopodobnie blanki posiadały strzelnice szczelinowe.
Gotycki dom mieszkalny przylegał do załamanego odcinka muru między dwoma wieżami. Był on dwukondygnacyjny i kryty dachem jednospadowym. Jeszcze przed końcem XV wieku został rozbudowany, lecz nie był to główny dom książęcy, a jedynie budowla pomocnicza. Co istotne, przybudowany został wtórnie do istniejącego muru obwodowego, wykorzystując jego grubość dla pomieszczenia urządzeń o charakterze komunikacyjnym. Najważniejsze domy stały wzdłuż kurtyny wschodniej i południowej z dala od zgiełku kompleksu bramnego i części północnej kompleksu, w której ulokowany był kościół i klasztor benedyktyński, katedra oraz siedziby kleru. Książęce palatium znajdowało się na terenie południowego międzymurza, pomiędzy murem Bolesława II a murem Kazimierza Wielkiego. Wzmiankowano go w 1437 roku, jednak najprawdopodobniej powstał dużo wcześniej, w trakcie XIV wiecznych prac budowlanych. W XV wieku na terenie zamku oprócz katedry funkcjonował jeszcze kościół św. Wojciecha (między Wieżą Szlachecką a wejściem do katedry), a inwentarz z 1498 roku wspomina o znajdującej się na zamku piekarni, stajni, domu załogi zamkowej, czy domu pisarza.
Stan obecny
Obecnie po gruntownej przebudowie i rekonstrukcji w trakcie której uczytelniono starsze relikty, zamek stanowi jedną z ważniejszych atrakcji turystycznych Mazowsza. Z dawnego średniowiecznego zamku pozostała Wieża Zegarowa, dawna wieża obronna podwyższona i przebudowana około 1492 roku na dzwonnicę katedralną, oraz Wieża Szlachecka obniżona do połowy w XVIII wieku. Zachował się też fragment muru, do którego przylegało skrzydło klasztoru benedyktynów. Mieści się w nim m.in. Muzeum Mazowieckie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Lasek P., Zamek w Płocku. Zarys dziejów budowlanych do 1655 roku [w:] Residentiae tempore belli et pacis. Materiały do badań i ochrony założeń rezydencjonalnych i obronnych, red. P.Lasek, P.Sypczuk, Warszawa 2019.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Płock wczesnośredniowieczny, red. A. Gołembnik, Warszawa 2011.
Żabicki J., Leksykon zabytków architektury Mazowsza i Podlasia, Warszawa 2010.