Historia
Pierwszą murowaną katedrę na Wzgórzu Tumskim w Płocku wzniósł Bolesław Śmiały lub Władysław Herman. W 1127 roku została ona zniszczona w czasie najazdu Pomorzan, a na jej miejscu w 1130 roku biskup płocki Aleksander z Malonne przystąpił do budowy nowej, okazałej świątyni. Z tamtego okresu pochodzą wspaniałe spiżowe drzwi zamówione przez biskupa w Magdeburgu parę lat później. Na 26 płycinach odlanych z brązu, zostały przedstawione sceny z życia Jezusa i apostołów. Niewiele kościołów w Europie mogło sobie pozwolić na tego typu kosztowną ozdobę. Prawdopodobnie w następnym stuleciu w czasie jednego z najazdów drzwi zostały zrabowane przez Litwinów i podarowane księciu Nowogrodu Wielkiego na Rusi, gdzie znajdują się do dzisiaj w soborze św. Zofii. W katedrze płockiej zawieszono jedynie ich wierną kopię wykonaną z brązu.
W burzliwym dla Płocka XIII stuleciu katedra kilkakrotnie poważnie ucierpiała w wyniku najazdów plemion z północy. W końcu tego stulecia dobudowano do fasady kruchtę z dwiema gotyckimi wieżami po bokach, które w 1492 roku musiały zostać obniżone, gdyż groziły zawaleniem. Król Kazimierz Wielki mimo ślubowania danego w 1370 roku nie zdołał przeprowadzić gruntownej renowacji, popadającej w ruinę budowli. W ciągu XV wieku poddawano ją licznym reperacjom, jednak były to bardziej działania doraźne, spowodowane groźbą zawalenia.
W 1530 roku uderzenie pioruna spowodowało wielki pożar w wyniku którego runęła część ścian, nawa północna, dachy i strop prezbiterium. Rok później kapituła podjęła decyzję o odbudowie. Wzniesiono wówczas zniszczoną północną część kościoła, która jednak po niedługim czasie znów się zawaliła, a mury jeszcze bardziej popękały. Z tego powodu biskup Andrzej Krzycki zdecydował się na odbudowę świątyni od fundamentów, wykorzystując romańskie ciosy kamienne. Włoscy architekci pod nadzorem Bernarda de Gianotis, pracujący także na Wawelu, wznieśli w obrysie romańskim trójnawową bazylikę w stylu renesansowym z kopułą na skrzyżowaniu nawy i transeptu. Budowę ukończył w 1563 roku, nadając jej ostateczny kształt, Jan Baptysta zwany Wenecjaninem. Była największą świątynią zbudowaną w XVI wieku w Polsce, niestety w trakcie jej wznoszenia uległy zniszczeniu bogate, romańskie detale architektoniczne oraz gotyckie wyposażenie świątyni.
W drugiej połowie XVII wieku wieże ozdobiono barokowymi hełmami. Po kolejnych stu latach katedra ponownie wymagała poważnego remontu. W 1778 roku popękane mury wież i fasady zostały podparte klasycystycznym, kolumnowym portykiem i w tym kształcie katedra dotrwała do początku XX wieku. W latach 1901-1903 przeprowadzono gruntowną renowację i przebudowę świątyni, która jednocześnie miała przywrócić jej dawny renesansowy wygląd. W czasie II wojny światowej świątynia została zamieniona na magazyn, ale szczęśliwie uniknęła większych zniszczeń.
Architektura
Romańska katedra biskupa Aleksandra z Malonne zbudowana była ze starannie opracowanych ciosów granitowych. Była to trójnawowa, zapewne dwuchórowa bazylika z transeptem i prezbiterium zakończonym apsydą. Chór zachodni flankowały dwie wieże. Reprezentowała rzadki na terenie Polski typ architektury, dla której analogii należy szukać w sztuce nadmozańskiej.
W latach 1532-1535 na fundamentach budowli romańskiej wzniesiono bazylikę renesansową z wykorzystaniem kamienia ze starszej budowli. Największą zmianą katedry była budowa dwóch wież zachodnich w drugiej połowie XVI wieku, stylistycznie nawiązujących do budowli późnogotyckich. W trakcie tych prac przedłużono również prezbiterium.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kunkel R.M., Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2005.
Płock wczesnośredniowieczny, red. A. Gołembnik, Warszawa 2011.
Żabicki J., Leksykon zabytków architektury Mazowsza i Podlasia, Warszawa 2010.
Strona internetowa plock.eu, Bazylika Katedralna Wniebowzięcia NMP.