Historia
Pierwszą murowaną katedrę Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny na Wzgórzu Tumskim w Płocku prawdopodobnie ufundował Bolesław Śmiały lub Władysław Herman. Pełniła ona rolę głównego kościoła biskupstwa płockiego, założonego w 1075 roku, w trakcie reorganizacji polskiej prowincji kościelnej przez legatów papieża Grzegorza VII. Katedra zapewne była już ukończona, gdy między 1096 a 1099 rokiem w płockim grodzie pasowany został na rycerza Bolesław Krzywousty, a następnie w 1102 roku pochowany został przed głównym ołtarzem Władysław Herman. W czasach tego ostatniego władcy przy katedrze zorganizowano kapitułę, zapewne przekształconą z konwentu benedyktyńskiego z nieodległego kościoła św. Wawrzyńca.
Pierwsza romańska katedra zniszczona została w 1127 roku, w czasie najazdu Pomorzan, którzy między innymi obrabowali złożone w kościele groby Władysława Hermana i jego żony Judyty. Uszkodzenia musiały być na tyle dotkliwe, iż stojący na czele diecezji płockiej od 1129 roku biskup Aleksander z Malonne, przystąpił do wznoszenia nowej, zapewne okazalszej katedry. Według kronikarza Wincentego Kadłubka budowę podjęto od fundamentów, a więc bez wykorzystania murów starszego kościoła. Prace prowadzono stosunkowo sprawnie, bowiem już w 1144 roku dokonana została konsekracja, choć mogła ona dotyczyć jedynie wschodniej części kościoła. Biskup Aleksander utrzymywał ożywione kontakty z rodzinnym biskupstwem w Leodium (w 1146 roku wysłał tam swego brata, prepozyta płockiego Waltera, z zadaniem zreformowania kapituły), mogły więc być z tamtego regionu czerpane wzorce architektoniczne dla płockiej katedry (XI-wieczna katedra NMP i św. Lamberta w Leodium była dwuchórową bazyliką z transeptem). Dla odmiany brązowe, dwuskrzydłowe drzwi dla głównego portalu katedry zamówione zostały w ludwisarni magdeburskiej. Być może były one podarunkiem od tamtejszego biskupa Wichmanna, z którym Aleksander z Malonne również musiał utrzymywać kontakty.
W burzliwym dla Płocka XIII stuleciu katedra kilkakrotnie poważnie ucierpiała w wyniku najazdów. W 1233 roku uszkodzić ją mógł pożar jaki wybuchł w grodzie, a rok później walki między sprowadzonym przez Krzyżaków margrabią miśnieńskim Henrykiem III a Konradem Mazowieckim. W 1243 roku Płock wraz z katedrą spustoszyli Prusowie, następnie w latach 1288-1289 Litwini. Katedra choć remontowana po zniszczeniach, w XIV wieku znajdowała się już w złym stanie. Król Kazimierz Wielki mimo ślubowania złożonego tuż przed śmiercią w 1370 roku, nie zdołał przeprowadzić gruntownego remontu starzejącej się budowli. O jej naprawę starać się miał również bezskutecznie biskup Dobiesław Sowka przed 1381 rokiem.
W ciągu XV wieku katedrę poddawano remontom, jednak były to bardziej działania doraźne, przeprowadzane w miejscach najbardziej zaniedbanych. W 1442 roku przez cieślę Mikołaja wymieniony został strop nad nawą główną, w 1454 roku przeznaczono znaczne sumy na naprawy dachów. Ponadto katedra uzupełniana była licznymi gotyckimi aneksami. W 1393 roku odnotowana została w przekazach pisemnych kaplica św. Marcina, w której książę Ziemowit ufundował ołtarz, w 1446 roku kaplica św. Mikołaja, a w 1460 roku wspomniana została kaplica przy przedsionku katedry, wybudowana przez biskupa Pawła. Kolejną kaplicę, dedykowaną swemu patronowi, ufundował w 1488 roku biskup Piotr z Chotkowa. Cztery lata wcześniej Paweł z Gołymina zapisał 700 dukatów na rzecz odnowy kościoła, ale w 1494 roku, ze względu na zły stan wież katedry, jej dzwony poniesiono do wieży zamkowej. Pomimo remontu po 1504 roku wnętrza budowli, protokół posiedzenia kapituły katedralnej z 1513 roku odnotował groźny stan murów kościoła, wymagających natychmiastowej naprawy. Przedsięwzięte w kolejnych latach prace budowlane zakończono około 1519 roku, kiedy to krakowscy malarze Jan i Joachim mieli pomalować strop nawy na błękitno i pozłocić. W międzyczasie po 1506 roku przebudowano stary kapitularz na kaplicę św. Erazma.
W 1530 roku uderzenie pioruna spowodowało wielki pożar katedry, na skutek którego runęła część murów nawy północnej wraz ze sklepieniem i międzynawowymi kolumnami, także dach i strop prezbiterium. Rok później kapituła podjęła decyzję o odbudowie. Podźwignięto z ruiny zniszczoną północną część kościoła, która jednak po niedługim czasie znów się zawaliła, a mury jeszcze bardziej popękały. Z tego powodu biskup Andrzej Krzycki zdecydował się na odbudowę całej świątyni od fundamentów, przy wykorzystaniu romańskich granitowych ciosów. Według umowy budowlanej miała ona posiadać taką samą długość i szerokość, ale włoscy architekci pod nadzorem Bernarda de Gianotis, odbudowali katedrę już w stylu renesansowym, z kopułą na skrzyżowaniu nawy i transeptu, a romańskie detale architektoniczne oraz gotyckie wyposażenie świątyni przepadły. Budowę nowożytnego kościoła ukończył w 1563 roku Jan Baptysta zwany Wenecjaninem.
W drugiej połowie XVII wieku wieże katedry zwieńczono barokowymi hełmami, dachy natomiast blachą miedzianą. W 1745 roku sesja kapituły stwierdziła konieczność naprawy murów, do czego przystąpiono dwa lata później, po zatrudnieniu mistrza murarskiego. Już jednak w 1755 roku kapituła zwróciła się do architekta Simone Bellotiego z prośbą o podjęcie remontu. W 1778 roku popękane mury wież i fasady zostały podparte klasycystycznym, kolumnowym portykiem. Następne prace remontowe prowadzono w latach 1845-1846, a już pod koniec XIX wieku stan katedry był na tyle groźny, że postanowiono sfinansować generalną przebudowę. Została ona wykonana w latach 1901-1903, kiedy to oprócz remontu przywrócono kościołowi jego renesansowy wygląd. W czasie II wojny światowej świątynia została zamieniona na magazyn, ale szczęśliwie uniknęła większych zniszczeń.
Architektura
Romańska katedra biskupa Aleksandra z Malonne zbudowana została w północno – wschodniej części grodu, na majdanie jego podgrodzia, przekształconego w XIV wieku w murowany zamek. Została zorientowana względem stron świata, z fasadą skierowaną w kierunku bramy. Wzniesiono ją ze starannie opracowanych i układanych regularnymi warstwami ciosów granitowych, w technice opus emplectum. Mury od strony wewnętrznej i zewnętrznej oblicowano ciosami, rdzeń zaś wypełniono rumoszem i zaprawą. Używano również płaskich cegieł o niewielkich wymiarach oraz piaskowca, stosowanych zapewne w łukach arkad, otworach okiennych i portalowych, czy sklepieniach apsyd. Dachy katedry pokrywały płytki ołowiane.
Katedra XII-wieczna była budowlą trójnawową, zapewne dwuchórową, w typie bazyliki z transeptem i prezbiterium zakończonym po stronie wschodniej apsydą. Dwie kolejne apsydy być może znajdowały się po wschodniej stronie transeptu. Chór zachodni flankowały dwie czworoboczne wieże, przed które mogła być lekko wysunięta fasada nawy głównej. Bryłę katedry uzupełniały aneksy przy prezbiterium i transepcie, w postaci zakrystii po stronie północnej, skarbca po stronie południowej, kapitularza i kaplic, z których część zapewne dobudowana została w późniejszym okresie średniowiecza. Całość miała około 51-55 metrów długości i 23 metry szerokości, kościół był więc w XII wieku jedną z największych budowli sakralnych na terenie Polski, ustępującą jedynie katedrze krakowskiej. Katedra płocka reprezentowała rzadki na terenie Polski typ, dla którego analogią była monumentalna architektura nadmozańska.
Wejście do katedry przypuszczalnie znajdowało się w zachodniej części nawy północnej (portal w tym miejscu ukazano na pieczęci z pierwszej połowy XIII wieku). Jeśli w części zachodniej katedry funkcjonował dodatkowy chór, to zapewne nie było portalu pomiędzy wieżami. Ponadto zewnętrzne elewacje rozdzielać musiały romańskie okna, prawdopodobnie o półkolistych zamknięciach i obustronnych rozglifieniach. Równomiernie rozstawione w rzędach, oświetlały od północy i południa nawy boczne oraz nawę główną. Pojedyncze otwory okienne musiały się znajdować w poszczególnych ścianach transeptu i prezbiterium oraz na osiach apsyd. Artykulację elewacji tworzyć mogły przyścienne kolumienki z bliźnimi kapitelami kostkowymi, tworzące system zdobienia zbliżony do stosowanego w XII-wiecznej architekturze anglo-normańskiej (np. katedra w Durham, kościół w Leuchars) oraz na terenach północnej Francji i Flandrii.
Wnętrze korpusu nawowego romańskiej katedry pierwotnie zapewne przykryte było drewnianymi stropami, bowiem większość z ówczesnych kościołów w tej części Europy nie posiadało podsklepionych naw. Płaski strop znajdował się również nad prezbiterium i według przekazu z 1148 roku miał być pokryty malowidłami. Podsklepione pierwotnie mogły być konchami jedynie apsydy. W innych partiach kościoła, przypuszczalnie nad transeptem i nawami bocznymi, sklepienia wzniesiono w okresie gotyku (w 1530 roku wzmiankowano gruz po ich zawaleniu). Wewnątrz przecięcia naw i w czworobocznym przęśle prezbiterialnym znajdowały się znane z przekazów pisemnych drewniane stalle oraz pomiędzy nimi pulpit kantora. Chór ten kończył się głównym ołtarzem, wyróżnionym wyższym położeniem. Ze względu na płytką głębokość fundamentów, pod prezbiterium nie mogła znajdować się krypta. Grobowce biskupów i książąt mazowieckich umieszczone były pośrodku chóru.
Stan obecny
Zachowana do czasów współczesnych budowla ma charakter renesansowej bazyliki o układzie zbliżonym do katedry romańskiej, ale ze znacznie przedłużonym prezbiterium, dwoma aneksami po jego bokach i z dwuwieżową fasadą nawiązującą do budowli późnogotyckich. Jedynie jej dolne partie wzniesione są z ciosanego kamienia starszej budowli, wtórnie wykorzystanego po rozebraniu kościoła romańskiego. Co więcej budynek między XVI a XIX wiekiem ulegał wielokrotnym remontom, przekształceniom i przebudowom, a jego dzisiejsza forma jest w dużej części efektem prac z początku XX wieku. Z pierwotnych, romańskich detali architektonicznych przetrwały jedynie bliźniacze głowice kostkowe i mniejsze fragmenty dekoracji rzeźbiarskich, obecnie wmurowane w zewnętrzne elewacje budynku Muzeum Diecezjalnego.
Z XII wieku pochodzą wspaniałe spiżowe drzwi, zamówione przez biskupa Aleksandra z Malonne w Magdeburgu, ukazujące na 26 płycinach odlanych z brązu sceny z życia Jezusa i apostołów. Znajdują się one obecnie w soborze św. Zofii i Mądrości Bożej w Nowogrodzie Wielkim, gdzie zostały przewiezione po zrabowaniu podczas jednego z litewskich najazdów. W katedrze płockiej od 1981 roku zawieszona jest jedynie ich wierna, również wykonana z brązu kopia.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Grabowski L., Katedra płocka, jej dzieje i zabytki, Płock 1970.
Kunkel R.M., Architektura gotycka na Mazowszu, Warszawa 2005.
Kunkel R.M., Katedra płocka w średniowieczu, „Biuletyn Historii Sztuki”, nr 50, 3/1988.
Płock wczesnośredniowieczny, red. A. Gołembnik, Warszawa 2011.
Świechowski Z., Dwunastowieczna katedra w Płocku, „Ochrona Zabytków”, 5/3 (18), 1952.
Żabicki J., Leksykon zabytków architektury Mazowsza i Podlasia, Warszawa 2010.