Historia
Tereny na których powstał zamek pierwotnie zamieszkiwało pruskie plemię Galindów, jednak w XIII wieku ziemie te opustoszały i kiedy wkroczyli tu Krzyżacy, obszar ten porastała puszcza. Z tego powodu nazwali go Wildnis, czyli „dzicz”, „pustkowie”. Krzyżacki zamek Johannisburg powstał około 1342 roku, w okresie rządów wielkiego mistrza Ludolfa König von Wattzau lub Heinricha Dusemera von Arffberg. Był on siedzibą prokuratora i podlegał komturstwu w Bałdze. Jego głównym zadaniem poza ochroną granicy i organizacją osadnictwa, było służenie jako baza wypadowa do dalszych podbojów. W Johannisburgu produkowano także żywność dla potrzeb zakonu, o czym świadczyła wyłączność zamku na odłów ryb w jeziorze Roś i Nidzkim, i to pomimo osadzenia w pobliżu rybaków.
Budowlę, początkowo drewnianą, jeszcze w trakcie wznoszenia, dwukrotnie zniszczyły najazdy litewskie w latach 1361 i 1366. Podczas drugiego najazdu Kiejstut podobno wykorzystał do ataku wody Pisy. Kazał spławić płonące łodzie, które niesione nurtem i wiatrem dopłynęły pod zamek i zajęły go ogniem. Dopiero w trakcie odbudowy, około 1378 roku wzniesiono zamek murowany.
W czasie wielkiej wojny 1410 roku oraz wojny głodowej w 1414, zamek pozostał na uboczu działań wojennych, mimo bliskiego sąsiedztwa polskiego. W 1431 i 1449 roku rozbudowano go, prawdopodobnie przystosowując do użycia broni palnej. Na początku wojny trzynastoletniej zajęty został przez powstańcze siły wolnych chłopów, którzy wystąpili przeciwko Krzyżakom. W toku dalszych wydarzeń zamek został obsadzony przez polskie oddziały zaciężne pod dowództwem Jana Skubela. Na mocy II pokoju toruńskiego Pisz pozostał w granicach państwa zakonnego, a od 1525 roku stał się siedzibą książęcego starosty. Być może z powodu bliskości Puszczy Piskiej zaczął w nim bywać Albrecht Hohenzollern. Zapraszano tu na polowania ważnych gości, a w 1538 roku książę i jego rodzina wraz z dworem schronili się na zamku, uciekając przed panującą w Królewcu zarazą.
Generalną przebudowę i rozbudowę zamku, rozpoczęto w drugiej połowie XVI wieku a następnie kontynuowano w XVII wieku. Bliskość granicy z Polską doprowadziła do przekształcenia zamku w nowożytną twierdzę, przystosowaną do nowożytnej sztuki wojennej. Średniowieczna warownia straciła wówczas swój pierwotny charakter, także z powodu przekształcenia wnętrz, zbyt skromnych i surowych dla księcia. W 1679 roku zamek i miasto uległy zniszczeniu w wyniku wielkiego pożaru, a po odbudowie kolejny cios zadała epidemia dżumy, która nawiedziła Pisz w 1709 roku. Po jej przejściu przy życiu pozostało jedynie 15 mieszkańców miasta. W 1787 roku twierdza została zlikwidowana i stała się własnością prywatną. Częściowe zburzenie budynków nastąpiło w 1837 roku. W trakcie II wojny światowej pozostałe zabudowania spłonęły i zostały rozebrane.
Architektura
Zamek został wzniesiony w miejscu z natury obronnym, na prawym (zachodnim) brzegu Pisy, nieopodal jej ujścia po stronie północnej z jeziora Roś. Od północy i południa rozpościerały się bagna, natomiast po południowo – zachodniej stronie zamku rozwinęło się miasto.
Warownia była prawdopodobnie wydłużonym założeniem z wewnętrznym dziedzińcem i bramą od zachodu, o całkowitym rozmiarze 100 x 43 metry. Wieża bramna i zwodzony most prowadziły na zachodnie podzamcze, gdzie ulokowana była drewniana zabudowa gospodarcza i pomocnicza (do zamku należał poświadczony źródłowo młyn, dwa folwarki i gospodarstwo rybackie). W narożu północno – zachodnim i południowo – wschodnim mogły znajdować się czworoboczne wieże flankujące podejście pod mury. Część północną dziedzińca zamku zajmowały drewniane lub szachulcowe budynki gospodarcze, umieszczone zapewne przy wewnętrznych elewacjach kurtyn. Umieszczony w południowej części zamek górny oddzielony był od nich pojedynczym murem obronnym lub palisadą.
Zamek górny składał się z domu głównego tworzącego skrzydło południowe oraz przylegającego do niego prostopadle skrzydła wschodniego. Dom główny był w całości podpiwniczony, natomiast budynek wschodni jedynie w części południowej przylegającej do domu głównego. Dansker prawdopodobnie znajdował się przy skrzydle południowym, być może na wysokości refektarza, który w prokuratorskich zamkach krzyżackich zwykle zajmował środek pierwszego piętra. Lustracja z początku XVI wieku wymieniła na zamku kaplicę, pokoje gościnne dla 23 osób, zbrojownię, prochownię i pomieszczenia gospodarcze takie jak: piekarnia, słodownia, browar, spiżarnia. Te gospodarcze izby musiały się znajdować w przyziemiu, prawdopodobnie głównie w skrzydle wschodnim, dom główny natomiast zapewne mieścił kaplicę i izby prokuratora, a jego najwyższa kondygnacja pełniła funkcję magazynowo – obronną. W roku lustracji zamkowa załoga wynosiła 30 osób.
Stan obecny
Zamek nie zachował się do naszych czasów. Resztki zamkowych murów prawdopodobnie kryją pod sobą zasypane piwnice. Obecnie planowana jest rewaloryzacja terenu zamkowego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Sypek A., Sypek.R., Zamki i obiekty warowne Warmii i Mazur, Warszawa 2008.