Historia
Pierwszy zamek w Pińczowie wzniesiony został pod koniec XIII lub na początku XIV wieku, a wzmiankowany był po raz pierwszy w dokumencie z 1400 roku. Między 1424 a 1428 rokiem Pińczów (Piandziczów) wraz z zamkiem kupił biskup krakowski Zbigniew Oleśnicki dla swego brata Jana Głowacza, jak przekazał kronikarz Jan Długosz, ku podniesieniu znaczenia i uświetnieniu rodu. Oleśniccy w miejscu starej budowli z końca XIII wieku, wznieśli nowy zamek, którego budowa trwała 30 lat i pochłonęła znaczną sumę 20 tysięcy grzywien. Prawdopodobnie nasilenie prac przypadło po roku 1443, w którym to Jan Głowacz rezydował jeszcze i przechowywał swój majątek na zamku w Iłży, dzierżawionym od kapituły krakowskiej, a przed 1450, kiedy to biskup, już jako kardynał zaczął częściej przebywać w Pińczowie.
Nad inwestycjami kardynała czuwał w Pińczowie osobiście kronikarz Jan Długosz, który był też wykonawcą jego testamentu. W 1450 roku zawiadomił on Oleśnickiego, aby nie dopuścił do rozproszenia robotników pracujących nad nieukończonym jeszcze zamkiem, a następnie polecał mistrza budowlanego Marcina Proszkę, znanego z licznych późnogotyckich inwestycji w Krakowie. W grę wchodził również mistrz Mikołaj Czipser, twórca sklepień w kościele Mariackim w Krakowie, pracujący wraz z ojcem także przy kościele Bożego Ciała. Tego budowniczego Długosz jednak odradzał kardynałowi z powodu niestałości charakteru.
Po śmierci Mikołaja Oleśnickiego, w 1586 zamek wraz z miastem nabył biskup krakowski Piotr Myszkowski, który go odrestaurował i przebudował w stylistyce renesansowej. W 1727 roku zamek przeszedł w ręce rodziny Wielopolskich. Wówczas wspaniała niegdyś rezydencja podupadła, a w 1799 roku z polecenia Franciszka Wielopolskiego zaczęto rozbiórkę zamkowych murów, do której przystąpiono wyjątkowo chętnie i którą przeprowadzono bardzo skrupulatnie, z powodu doskonałej jakości budulca wykorzystanego do wzniesienia zamku.
Architektura
Pierwszy zamek z końca XIII wieku zbudowany został na wzniesieniu na lewym (północnym) brzegu Nidy, na miejscu jeszcze starszego, wczesnośredniowiecznego grodu. Otrzymał w planie nieregularny kształt, gdyż przebieg jego murów dostosowano do formy wzgórza na którym był usytuowany. Jego głównym elementem była masywna cylindryczna wieża po wschodniej stronie, wpisana w obwód murów obronnych. Prawdopodobnie zabezpieczała ona pobliską bramę wjazdową, nie wiadomo jednak czy pełniła funkcje mieszkalne, czy też była stołpem (bergfriedem). Cypel wzgórza przed murem obronnym odcięty został poprzecznym przekopem.
Późnośredniowieczny zamek Oleśnickich zbudowany został po wyburzeniu starszej warowni. Wzniesiono go z wyjątkowo dużych, starannie obrobionych ciosów piaskowca, a w górnych partiach częściowo z cegły. Większość murów była na zewnątrz oprowadzona ciosowym cokołem, wyrastającym ze ścian za pośrednictwem stromej skośnej krawędzi. Technika murarska wyróżniała się starannością i perfekcyjnym wykończeniem. Unikalna była również monumentalność konstrukcji, charakteryzująca się bardzo grubymi murami ścian wież. Zamek powstał na planie czworoboku, lekko zwężającego się ku południowemu – zachodowi.
Głównym elementem założenia był masywny, dwupiętrowy donżon na planie prostokąta o wymiarach 13×23 metry. Zajmował on południowo – zachodni kraniec cypla wzgórza. Bryłę tej budowli wzbogacały dwa narożne wykusze – wieżyczki oraz umieszczony na osi elewacji większy wykusz, którego podstawa wzmocniona była czterema przyporami. Górną kondygnację budynku obiegał drewniany ganek, być może o funkcji hurdycji. Po przeciwnej stronie dziedzińca w narożach wzniesiono dwie wieże czworoboczne, obie wysunięte przed obwód obronny. Wieża północno – wschodnia posiadała mury grubości aż 4,6 metra, wieża północno – zachodnia, mniej narażona na bezpośredni atak, około 3,5-3,6 metra grubości. Z powodu usytuowania przy stokach wzgórza, podparta była dwoma narożnymi przyporami.
W sąsiedztwie większej, północno – wschodniej wieży znajdowała się brama wjazdowa z kaplicą na piętrze. Ten budynek bramny umieszczony był równo w linii muru, wystając mniej więcej połową swej masy ku stokom wzgórza, przez co musiał zostać wzmocniony dwoma narożnymi przyporami. Droga do zamkowego wzgórza prowadziła od północy, jednak nie docierała, jak w starym zamku, wprost do jego obwarowań, lecz wymijała je od wschodu po drewnianym moście wspartym na wielkim, czworobocznym, kamiennym filarze. Jego zadaniem było utworzenie drogi dojazdowej zakręcającej pod kątem prostym, przy czym nad całością dostępu do zamku górowała wieża północno – wschodnia.
Stan obecny
Dziś tylko nazwa wzgórza przypomina o istnieniu w Pińczowie wspaniałej niegdyś rezydencji rodziny Oleśnickich, bowiem zamek nie zachował się do czasów współczesnych. Jego relikty są praktycznie niezauważalne, przetrwały jedynie niewielkie fragmenty murów i partii fundamentowych. Szczęśliwie zachowały się natomiast ryciny E.J. Dahlberga z połowy XVII wieku, szwedzkiego marszałka polnego, dyplomaty, a zarazem historyka i kartografa, bez którego dwóch rysunków Pińczowa trudno byłoby sobie wyobrazić wygląd zamku (choć ukazany jest on po renesansowej przebudowie). Wstęp na teren porośniętego dziką roślinnością wzgórza zamkowego jest wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Andrzejewski A., Salm J., The Castle in Pińczów: Research, Protection and Exposition of Relics, „Castellologica Bohemica”, 18/2018.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Miłobędzki A., Zamek Oleśnickich w Pińczowie [w:] Siedziby biskupów krakowskich na terenie dawnego województwa sandomierskiego, red. L.Kajzer, Kielce 1997.
Wróblewski S., Zamki i dwory obronne województwa sandomierskiego w średniowieczu, Nowy Sącz 2006.