Historia
Zamek Pieskowa Skała według kronikarza Jana Długosza zbudować miał w pierwszej połowie XIV wieku król Kazimierz III Wielki, jako element łańcucha granicznych warowni i strażnicę na szlaku z Małopolski na Śląsk. Możliwe jednak, iż dokonał on tylko przebudowy wcześniej istniejącej budowli, gdyż dokument z 1315 roku wspomniał o istniejącym już wówczas zamku „Peskenstein”, ponadto zamek wzmiankowany był w dokumencie z 1306 roku. Dotyczył on procesu wytoczonego przez biskupa Jakuba Świnkę biskupowi i staroście krakowskiemu Janowi Muskacie, który wraz ze swymi sojusznikami miał urządzać łupieżcze wyprawy. Jednym z uczestników tych najazdów miał być niejaki Peszek, który wyprawiał się ze swego zamku Peskonis, co uzasadniałoby przypuszczenie, iż to od Peszka pochodziła nazwa zamku Pieskowa Skała.
W 1377 roku zamek nadany został przez króla Ludwika Węgierskiego Szafrańcowi z Łuczyc, według kronikarza Jana Długosza celem załagodzenia sporu, jaki wynikł między szlachtą a węgierskim otoczeniem władcy. Odtąd też Pieskowa Skała stała się na przeszło dwa wieki siedzibą rodu Szafrańców, jednak początkowo posiadali oni zamek na zasadzie zastawu króla Władysława Jagiełły z 1386 roku. Pożyczone 500 grzywien zapewne nigdy nie zostało spłacone, co pozwoliło Piotrowi Szafrańcowi, podstolemu krakowskiemu, tytułować się „Petrus de Pyeskowa Skała” (choć pisał się one też „z Łuczyc”). Nadanie praw własności ród uzyskał dopiero w 1422 roku, kiedy to Władysław Jagiełło zastrzegł sobie podatek 2 groszy od łana i przekazał zamek wraz z okolicznymi wsiami kolejnemu Piotrowi Szafrańcowi, podkomorzemu krakowskiemu.
Ród Szafrańców posiadał znaczne wpływy na dworze Władysława Jagiełły, pozwalające dzierżyć jego przedstawicielom wysokie urzędy i gromadzić znaczny majątek. Sytuacja zmieniła się za rządów Kazimierza Jagiellończyka, kiedy to niektórzy przedstawiciele rodu o gwałtownym charakterze, zaczęli trudnić się zbójectwem i wykorzystywali zamek jako punkt wypadowy do napadów na kupców, przejeżdżających biegnącym przez dolinę Prądnika traktem łączącym Kraków ze Śląskiem. W niełaskę królewską za sprawą napaści miał popaść zmarły w 1458 roku podkomorzy Piotr Szafraniec, natomiast Krzysztof Szafraniec, prawnuk pierwszego właściciela, został za rozbójnicze skłonności ścięty na Wawelu w 1484 roku.
W latach 1542–1580 gotycki zamek przekształcono w renesansową rezydencję, określaną przez współczesnych jako wyjątkowo wytworną. Od 1608 roku była ona w rękach Macieja Łubieńskiego, a po paru kolejnych zmianach właścicielami zostali Zebrzydowscy. Za czasów Michała Zebrzydowskiego dobudowano system fortyfikacji bastionowych, jednak mimo tego zamek zdobyli i zniszczyli w 1655 roku Szwedzi. W czasach gdy władali nim Wielopolscy, podjęto prace renowacyjne, jednakże w 1702 roku Szwedzi kolejny raz spustoszyli rezydencję, a w 1718 roku budowlę zniszczył pożar, za wyjątkiem najstarszej części na skale Dorotka. Remont sfinansować miał około 1760 roku Hieronim Wielopolski, dzięki czemu w 1787 roku na zamku zamieszkać mógł przez dwa dni podróżujący król Stanisław Poniatowski. W wyniku kolejnego pożaru z 1850 roku zniszczeniu uległa cała budowla, co doprowadziło do zawalenia trzy lata później najstarszej wieży. Mimo odbudowy z lat 1864-1877, ufundowanej przez Sobiesława Mieroszewskiego, rezydencja z wolna zaczęła popadać w ruinę. Pierwsze prace remontowe zaczęto powadzić na początku XX wieku, natomiast gruntownie zamek odrestaurowano po II wojnie światowej.
Architektura
Zamek zbudowany został na skalistym cyplu wzniesienia, wbijającego się w dolinę płynącej po stronie południowej rzeki Prądnik. Naturalne warunki terenu najlepszą ochronę zapewniały stromymi stokami oraz kamiennymi skarpami od południa i zachodu, gdzie różnica wysokości między doliną a powierzchnią cypla sięgała około 40 metrów. Wysokie zbocza opadały również do wąwozu po stronie północnej, podczas gdy po stronie wschodniej cypel łączył się z pozostałym obszarem płaskowyżu. Tam też utworzona została lekko zwyższająca się droga dojazdowa.
Pierwotny zamek zajmował najwyższą skałę zwaną Dorotką, usytuowaną w północnej części założenia. Jego głównym elementem była umieszczona na skraju cypla wieża na planie kwadratu, przechodząca w górnych partiach w być może wtórny ośmiobok, a także przylegający do niej od północnego – wschodu budynek na planie prostokąta, przed którym najpewniej funkcjonował wąski dziedziniec. Zabudowaniom tym towarzyszyły z pewnością inne drewniane budowle na niższej usytuowanym tarasie, początkowo pełniącym rolę gospodarczego podzamcza. Pod koniec XIV lub na początku XV wieku dolną część zamku zajęło czworoboczne założenie, składające się z dziedzińca i otaczającego go muru obronnego, przy którym stał co najmniej jeden budynek oraz wykuta w skale studnia o głębokości 51 metrów. Obrona podzamcza prawdopodobnie oparta była jedynie na wschodniej kurtynie, poprzedzonej poprzecznie przekopaną przez cypel suchą fosą.
W końcu XV wieku zamek został umocniony od wschodniej strony dwiema cylindrycznymi wieżami przystosowanymi do użycia ręcznej broni palnej. Południowa posiadała około 5,8 metra wewnętrznej średnicy i mieściła w przyziemiu bramę wjazdową, poprzedzoną zwodzonym mostem przerzucanym nad przekopem. Wieża wschodnia uzyskała 6 metrów wewnętrznej średnicy, z murami o grubości w przyziemiu wynoszącej 2 metry. Jej wnętrze podzielono aż na dziesięć rozdzielonych stropami poziomów bojowych, zapewniających dostęp do pięćdziesięciu dwóch strzelnic, które flankowały bramę oraz drogę dojazdową do zamku. W podobne kluczowe i przesklepione odcinkowo otwory strzeleckie zapewne wyposażona była wieża bramna.
W północno – wschodniej części założenia, u podstawy skały zamku górnego, umieszczono sklepiony kolebkowo tunel o długości niecałych 40 metrów. Został on częściowo wykuty w skale, która stanowiła jego wewnętrzną (północną) partię. Zaczynał się na dziedzińcu podzamcza i dochodził do wschodniej wieży cylindrycznej. Mniej więcej w połowie długości tunelu w skalnej ścianie znalazła się naturalna szczelina, którą czołgając się przez około 14 metrów, można było się wydostać na zewnątrz zamku. Wyjście po stronie północnej znajdowało się nad urwiskiem skalnym, niedostępnym z otaczającego go terenu, ale zapewne zdatnym do użycia dla osób uciekający lub skrycie wydostających się z Pieskowej Skały przy użyciu drabiny lub liny.
Dwie wieże cylindryczne połączone zostały murem obronnym, w pobliżu bramy dwukrotnie załamanym, wyposażonym w otwory strzeleckie, które na poziomie przyziemia doświetlały wspomniany powyżej skalny tunel. Zabudowę dziedzińca gospodarczego stanowił u schyłku średniowiecza dom południowy z co najmniej dwoma kondygnacjami oraz krótsze skrzydło zachodnie, usytuowane na skraju cypla obok studni. Kolejne, częściowo posadowione na skale skrzydło zamknęło trapezowaty dziedziniec od północy, na styku z czworoboczną wieżą zamku górnego.
Stan obecny
Zamek w Pieskowej Skale to obecnie jeden z najlepiej zachowanych zabytków Jury Krakowsko – Częstochowskiej, niestety jednak elementów gotyckich nie przetrwało dużo. Do w całości zachowanych budowli średniowiecznych należy jedna z dwóch XV-wiecznych wież, które chroniły zamek od strony wschodniej. Druga przetrwała tylko do poziomu posadzki pierwszego piętra, gdyż w trakcie renesansowej przebudowy obniżono ją i wtopiono w młodsze zabudowania. W jej przyziemiu zachowały się dwa gotyckie portale. Ponadto gotycki jest zrąb skrzydła północno – wschodniego, pod którym mieści się unikalny korytarz łączący późnogotycką wieżę z dziedzińcem. XVI-wieczny arkadowy dziedziniec i loggia widokowa to perły polskiego renesansu stojące na miejscu gotyckiego podzamcza. Częściowo średniowieczne są mury obwodowe skrzydła południowo – zachodniego i zachodniego, choć od strony zewnętrznej całkowicie utraciły one pierwotne cechy stylistyczne. Niestety nie zachowała się najstarsza część zamku na pustej obecnie skale Dorotka. Po generalnej renowacji w latach 1950-1963 zamek stał się Oddziałem Państwowych Zbiorów Sztuki na Wawelu. Informacje przydatne dla zwiedzających znaleźć można na oficjalnej stronie muzeum tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Kołodziejski S., Średniowieczne budowle obronne na terenie Jury Ojcowskiej w świetle wyników nowszych badań, Kraków 2006.
Majewski A., Pieskowa Skała, Warszawa 1964.
Majewski A., Zamek w Pieskowej Skale. Dzieje i konserwacja, Tarnobrzeg 2000.
Pieskowa Skała, red. Podlodowska-Reklewska M., Kraków 2003.