Historia
Pruska osada Pierzchały (Potilkau, następnie Pettelkau) po raz pierwszy odnotowana została w źródłach pisanych w 1296 roku. Prawdopodobnie była ona pogańskim miejscem kultu, które po zakończeniu XIII-wiecznych wojen z Prusami zostało przekształcone w chrześcijańskie miejsce pielgrzymek. Budowę murowanego kościoła, jako centrum maryjnego miejsca pielgrzymkowego, ropoczęto około 1310-1341, przy czym pod koniec tego okresu planowano także osadzić przy nim kapitułę kolegiacką. Po przeniesieniu kapituły w 1343 roku do Głotowa (a w 1347 roku do Dobrego Miasta) prace budowlane kontynuowano, ale przy zmienionych planach, na nieco mniejszą skalę (skrócona część nawowa zastąpiona niską i masywną wieżą).
Budowę kościoła zrealizowano w trzech etapach. Wpierw wzniesiono korpus nawowy wraz z nie wydzielonym prezbiterium, a następnie dobudowano zakrystię i kaplice boczne. Pod koniec XIV wieku lub na początku XV stulecia dostawiono wieżę od strony zachodniej, nadbudowaną następnie w początkach XVI stulecia i podwyższoną w konstrukcji drewnianej. W okresie nowożytnym, w XVIII wieku dobudowana została kruchta od strony południowej.
W 1894 roku kościół poddano remontowi. Niestety w 1945 roku został częściowo zniszczony, między innymi tracąc cały bogaty wystrój wnętrza. W latach 1959-1960 budynek zaadoptowano na magazyn, usunięto zrujnowaną kaplicę i kruchtę, rozebrano pozostałości szczytów i drewnianą część wieży. Korpus nakryto jedynie prowizorycznie, dzieląc jego wnętrza na kondygnacje stropami. W 1992 roku kościół przekazano archidiecezji warmińskiej, a trzy lata później podjęto decyzję o jego odbudowie. Po kilku latach prac rekonstrukcyjnych kościół został ponownie konsekrowany w 1999 roku.
Architektura
Kościół zbudowano z cegły w wątku wendyjskim na niskim cokole kamiennym, jedynie w wieży kamienia polnego użyto mniej więcej do połowy wysokości przyziemia. Wzniesiono go na planie trójprzęsłowego, jednonawowego prostokąta, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium. Po stronie zachodniej usytuowano nieco szerszą od nawy czworoboczną wieżę o wymiarach 8,3 x 10,7 metra, murowaną na dwóch dolnych kondygnacjach, wyżej konstrukcji drewnianej. Przy zachodnim przęśle korpusu od północy i południa dostawiono płytkie kaplice, natomiast przy wschodnim przęśle od północy umieszczono zakrystię.
Wschodnią i południową część korpusu kościoła, a więc jedyną wolną od aneksów, wzmocniono uskokowymi przyporami, dzięki czemu wewnątrz założyć można było sklepienia. Niskimi, bezuskokowymi przyporami wzmocnione zostały w narożach także boczne kaplice. Elewacje zewnętrzne masywnej wieży podzielone zostały wąskimi blendami zamkniętymi łukiem odcinkowym. Dla odmiany wschodnią ścianę oraz trójosiowy szczyty korpusu i półszczyt zakrystii udekorowano blendami ostrołucznymi. Elewacje korpusu ozdobione zostały również tynkowanym fryzem podokapowym, a także zygzakowatym wzorem utworzonym z mocno wypalanych cegieł.
Wejście umieszczono w ostrołukowym, uskokowym portalu w fasadzie zachodniej wieży, która pomieściła w przyziemiu kruchtę. Na nawę otwarto ją arkadą, podobnie szerokimi arkadami na nawę otwarte były obie kaplice boczne. Oświetlenie wnętrza zapewniały wysokie, ostrołucznie zamknięte okna, przebite jedynie w części prezbiterialnej korpusu, gdyż okien nie utworzono nad kaplicami. Korpus podzielony został na trzy przęsła o różnej wielkości, wszystkie przykryte sklepieniem krzyżowo – żebrowym z żebrami podwieszanymi na wspornikach. W przyziemiu wieży założono sklepienie gwiaździste.
Stan obecny
Z powodu zniszczeń z czasów drugiej wojny światowej i późniejszych zaniedbań, obecnie oryginalne są jedynie mury obwodowe korpusu i wieży z odtworzoną koroną ścian. Zrekonstruowane musiały zostać boczne kaplice, zakrystia, szczyt wschodni oraz drewniana część wieży. Spośród detali architektonicznych zachował się portal zachodni w wieży, portal prowadzący do zakrystii, sklepienie w podwieżowej kruchcie. W korpusie widoczne jest odtworzone sklepienie krzyżowo – żebrowe. Pomimo zniszczeń kościół wciąż wyróżnia się wysoką jakością wykonania oraz nietypowym układem z bocznymi kaplicami, a także nieco niepasującą do korpusu masywną wieżą, co jest wynikiem niecodziennej historii osady w średniowieczu.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler in Ermland, red. A.Boetticher, Königsberg 1894.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Kościoły i kaplice archidiecezji warmińskiej, tom 1, red. B.Magdziarz, Olsztyn 1999.