Historia
Budowę pierwszego kościoła w Pasymiu (Passenheim) rozpoczęto około ostatniej ćwierci XIV wieku. Wieś po raz pierwszy odnotowano w źródłach pisanych w 1381 roku (jeszcze pod nazwą Heinrichswalde), a w 1386 roku obdarzono ją miejskim przywilejem lokacyjnym. Miejscowa fara obdarowana w nim została czterema wolnymi (nie obciążonymi powinnościami) włókami ziemi. Na wiatrowskazie kościoła miano umieścić rok 1391, a więc jego budowa musiałby zmieścić się pomiędzy dwoma powyższymi datami.
W ostatniej ćwierci XV wieku, po zakończeniu wyniszczającej trzynastoletniej wojny między zakonem krzyżackim a Polską, nawę kościoła przebudowano w stylistyce późnogotyckiej, a w zasadzie wybudowano od podstaw na miejscu starszej budowli. Prawdopodobnie wzniesiono też wówczas zakrystię, choć w osobnym etapie prac budowlanych. Około początku XVI wieku dobudowana została przylegająca do korpusu kościoła wieża.
Od 1525 roku kościół należał do społeczności wyznania ewangelicko-augsburskiego. Restaurowany był po pożarze z 1583 roku. W 1750 roku po raz kolejny uległ spaleniu, kiedy to prawdopodobnie zniszczeniu uległy sklepienia. Ponadto wieża musiała zostać zwieńczona nowym hełmem, mury zostały wzmocnione przyporami, okna powiększono, a stare sklepienie w nawie zostało zastąpione nowym przykryciem kolebkowym. Przebudowana została również kruchta południowa.
Architektura
Kościół został wybudowany z cegły układanej w wątku gotyckim na kamiennej podmurówce, na planie prostokąta, jako budowla o długości 33 metrów i szerokości 14 metrów, bez wydzielonego prezbiterium, z zakrystią od strony północnej, kruchtą od strony południowej i czworoboczną wieżą od zachodu. Usytuowano go na niewielkim wzniesieniu w zachodnim narożniku miasta, w bliskiej odległości od murów obronnych, za którymi od północy i zachodu Pasym otaczały wody jeziora.
Korpus kościoła oryginalnie nie był wzmocniony przyporami, natomiast w jego elewacjach południowej i wschodniej przeprute były ostrołukowe okna, rozmieszczone na przemian z mniejszymi ostrołukowymi blendami (w elewacji wschodniej okna osadzono we wnękach zamkniętych delikatnymi łukami typu ośle grzbiety). Ściana północna zgodnie z popularnym w średniowieczu zwyczajem pozbawiona była otworów okiennych (prawdopodobnie by uniknąć przeciągów i zimna od strony z najmniejszą ilością światła). Korpus nakryty był dachem dwuspadowym, od wschodu opartym na zredukowanym trójkątnym, ośmioosiowym szczycie, rozdzielonym jedynie wertykalnie trójkątnymi w przekroju lizenami.
Wieża w niskim przyziemiu ozdobiona została wąskimi blendami. Na pierwszym piętrze naprzemiennie rozmieszczono szerokie płyciny ostrołukowe i wąskie blendy lancetowate, przy czym w szerokie wtopiono kolejne blendy o dwudzielnych zwieńczeniach, a od zachodu i południa w te ostatnie jeszcze jedne wnęki z wąskimi otworami okiennymi. Drugie piętro ozdobiono z każdej strony trzema szerokimi, profilowanymi blendami. Podział poziomy zapewniły tynkowane opaski. Ponadto w niektórych płycinach utworzono z mocno wypalonych cegieł romby z wpisanymi krzyżami.
Wejście do kościoła wiodło dwoma ostrołucznymi portalami: południowym w korpusie (poprzedzonym kruchtą z profilowaną arkadą i ząbkowym fryzem na trzech ścianach) oraz południowym w przyziemiu wieży. Wnętrze korpusu według źródeł pisanych pierwotnie miało być zwieńczone sklepieniem gwiaździstym, co oznaczałoby, iż kościół przy dużej szerokości nawy i braku przypór musiał być podzielony filarami (przypuszczalnie trójnawowa hala).
Stan obecny
Kościół pomimo kilkukrotnych pożarów zachował późnośredniowieczny układ przestrzenny, będąc jednym z nielicznych kościołów na terenie Prus jakie wzniesiono w okresie późnego gotyku. Modyfikacje nowożytne doprowadziły do utworzenia nowego hełmu wieży, powiększenia części okien (oryginalne z XV wieku zachowane w całości w ścianie wschodniej), przebudowy szczytu kruchty oraz opięcia korpusu przyporami. Ponadto górna połowa drugiego piętra wieży odbudowana została w okresie baroku, choć na podobieństwo pierwotnego wyglądu (zachowano ciągłość i profilowanie blend). Wnętrze nie zachowało żadnych średniowiecznych detali architektonicznych. Po zachodniej i północnej stronie kościoła przetrwał fragment miejskiego muru obronnego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Oberland, red. A.Boetticher, Königsberg 1893.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.