Historia
Zamek w Pasłęku wybudowany został przez zakon krzyżacki na miejscu wcześniejszego grodu wzniesionego przez Prusów, którzy wykorzystywali obronne położenie pasłęckiego wzgórza. Po podboju Pogezanii przez krzyżaków, około 1267 roku zakonnicy wznieśli pierwszą, być może jeszcze drewniano – ziemną strażnicę („hus Paslok”). Lokowane przy niej miasto, któremu nadano nazwę Hollant (później Preußisch Holland), ponieważ osadników sprowadzono z Holandii, otrzymało przywilej w 1297 roku. Do przebudowy zamku w założenie murowane doszło około 1320-1339 roku, także w pierwszej połowie XIV wieku wzniesiono miejskie mury obronne.
Zamek jako siedziba krzyżackiego prokuratora podlegał komturii elbląskiej. W latach 1454-1466, w czasie wojny trzynastoletniej, rezydowali w nim z konieczności komturowie elbląscy, pozbawieni swej pierwotnej siedziby. Pasłęk przez pewien czas odpierał ataki wojsk związkowych, lecz ostatecznie komtur poddał zamek i udał się do Malborka. Do końca wojny w Pasłęku stacjonowały wojska Związku Pruskiego, lecz zamek po drugim pokoju toruńskim z 1466 roku pozostał przy Zakonie. Do 1501 roku znajdowała się na nim samodzielna komturia, a następnie wójtostwo.
W początkach XVI wieku sporym zagrożeniem były rozbójnicze bandy popierane przez zakon, które podobno znajdowały schronienie w Pasłęku, co skutkowało wielką wrogością mieszczan z Elbląga i Gdańska. Poważne zniszczenia przyniosły zamkowi działania wojenne z okresu ostatniej wojny polsko – krzyżackiej. Pasłęk był wówczas twierdzą graniczną i jedną z głównych kwater wojsk krzyżackich. W 1517 roku na zamku przebywał Albrecht Hohenzollern, planujący wojenne posunięcia. Na początku 1520 roku na zamek i miasto uderzyły wojska polskie pod dowództwem Mikołaja Firleja, jednak mimo przewagi i miesięcznego oblężenia nie zdobyły warowni. Dopiero kolejny szturm przeprowadzony w kwietniu tego samego roku powiódł się. Wówczas mieszczanie Elbląga wystąpili do króla polskiego o zgodę na zburzenie zamku. Zygmunt I wyraził zgodę i w 1521 roku warownia została w dużym stopniu zniszczona.
Zrujnowany w czasie wojny zamek spłonął w 1543 roku. W kolejnych latach został odbudowany, lecz jednocześnie w dużym stopniu przekształcono go w stylu renesansowym. Powstały m.in. dwie wieże w narożnikach najstarszego, średniowiecznego budynku i nowe, zachodnie skrzydło. Fundowane przez elektora brandenburskiego dalsze przebudowy z 1559, 1586 i pierwszej połowy XVII wieku miały na celu adaptację średniowiecznego zamku na potrzeby nowej sztuki wojennej. Okazały się na tyle skuteczne, że w 1659 roku Pasłęk wytrzymał szwedzkie oblężenie. Mimo tego w XVIII stuleciu zamek uznano za niezdatny do dalszego wykorzystywania wojskowego i zamieniono go na tymczasowe koszary i magazyny. W XIX wieku mieścił więzienie, zaś do II wojny światowej sąd. W 1945 roku zamek, podobnie jak większość miejskiej zabudowy, został spalony przez Armię Czerwoną.
Architektura
Zamek umieszczony został na północno – wschodnim skraju cypla. Łączył się z fortyfikacjami miejskimi, lecz stanowił organizm zdolny do samodzielnej obrony. Wzniesiony był na wyniosłości terenu, która od północy i wschodu opadała stromymi zboczami w dolinę i rozlewiska rzeki Wąskiej. Łagodne stoki dostępne były jedynie od strony miasta, od południowego – zachodu. Teren ten w celu wzmocnienia obronności przekopano suchą fosą o głębokości około 6,2 metrów. Na południowym skraju doliny znajdowała się strefa gospodarcza zamku z młynem zasilanym przez kanał rzeki.
Główna część zamku pierwotnie składała się z pojedynczego domu o wymiarach 11,6 x 50,8 metrów. Często podaje się, iż nie był on podpiwniczony, jednak XV-wieczne lustracje wymieniały dwie piwnice do składowania piwa i miodu. Przyziemie podzielone było na trzy części. Pośrodku znajdowało się największe, pięcioprzęsłowe pomieszczenie zwieńczone sklepieniem krzyżowo – żebrowym, od strony zachodniej pomieszczenie sklepione kolebkowo i najmniejsze, dwuprzęsłowe od strony wschodniej, ze sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Na trzeciej kondygnacji zlokalizowany był pośrodku refektarz, izby urzędowe i od wschodu kaplica. Najwyższe piętro tradycyjnie w zamkach krzyżackich pełniło funkcje magazynowo – obronne. Komunikację zapewniały prawdopodobnie zewnętrzne, drewniane krużganki.
Do korpusu głównego budynku przylegał od południowego wschodu czworoboczny dziedziniec na którym znajdowała się studnia. Jeszcze w XIV wieku do głównego domu dobudowano prostopadłe, wschodnie skrzydło z krużgankiem. Zamek posiadał też wieże, lecz nie jest znane ich położenie. Główna wieża być może znajdowała się w narożu północno – wschodnim. W kolejnej podobno mieściła się zbrojownia i izba komtura. Całość oddzielała od miasta zewnętrzna linia umocnień i sucha fosa, rdzeń zamku otoczony był też zewnętrznym murem wydzielającym parcham.
Brama wjazdowa zlokalizowana była w kurtynie południowo – wschodniej. Łączyła ona zamek z miastem i bramą Młyńską prowadzącą ku rzece. Przedzamcze usytuowane było od południa, ale przypuszcza się, iż dodatkowe znajdowało się po stronie zachodniej. Co więcej do konwentu należały tereny od wschodu, pod miastem, zwane Wolą Zamkową, gdzie na potrzeby zamku pracował młyn, folwark, wieś czynszowa i uprawiano ogrody. Dwie narożne, cylindryczne wieże dobudowane zostały do budynku mieszkalnego dopiero w XVI wieku.
Stan obecny
Z zamku średniowiecznego zachowało się główne (północne) skrzydło, jednak jego proporcje i wygląd uległy zasadniczym zmianom. Od czasów średniowiecza poziom dziedzińca podniósł się o około 3 metry, w związku z czym pierwotne przyziemie zamieniło się w piwnice, a cały budynek niższy o jedno piętro. Obecnie w mocno przekształconym zamku mieści się siedziba Rady Miejskiej, biblioteka, Izba Historyczna, kino oraz świetlica. Mała wystawa historyczna prowadzona przez pracowników biblioteki czynna jest codziennie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Steinbrecht C., Die Ordensburgen der Hochmeisterzeit in Preussen, Berlin 1920.
Wysocki J., Solecki R., Szkiłądź P., Otoczenie zamku w Pasłęku w świetle badań archeologicznych, „Archaeologia Historica Polona”, tom 26, 2018.