Historia
Pasłęk (Paslok, później Preußisch Holland) otrzymał prawo miejskie w 1297 roku. W akcie tym miejscową farę uposażono czterema wolnymi włókami ziemi. Do budowy murowanego kościoła św. Bartłomieja przystąpiono na początku XIV wieku, rozpoczynając prace od wzniesienia prezbiterium (na co wskazywałby wątek wendyjski i prosty szczyt wschodni). Po jego ukończeniu bez większej przerwy w budowie, około połowy XIV wieku wzniesiono korpus nawowy oraz wieżę.
Od początku istnienia do 1525 roku świątynia służyła katolikom. Później, na skutek reformacji, została przejęta przez ewangelików. W 1543 roku miał miejsce wielki pożar kościoła. Odbudowano go w latach 1543 – 1546, a następnie w 1566 roku dobudowano kruchtę południową. W 1696 roku przeprowadzono remont dachu wieży.
W latach 1746 – 1751 miała miejsce gruntowna przebudowa kościoła. Powiększono wówczas górne okna i przepruto nowe dolne, usunięto gotyckie filary z arkadami, przekształcając wnętrze z trójnawowego w salowe by zrobić miejsce dla empor. Ponadto nakryto kościół nowym dachem i rozebrano schody prowadzące na wieżę. Po pożarze z 1752 roku wieżę nakryto dachem barokowym.
W 1869 roku przeprowadzono kolejny remont, natomiast w 1922 roku pożar raz jeszcze zniszczył wieżę kościelną. Przy odbudowie zamieniono jej zwieńczenie z barokowego na namiotowe. Od 1946 roku kościół znów służy katolikom. W połowie lat 70-tych XX wieku przeprowadzono w nim szereg remontów, m.in. zamurowano dolne okna, wytynkowano blendy, położono nowe posadzki oraz odnowiono dachy.
Architektura
Kościół zbudowany został z cegły układanej w wątku wendyjskim na kamiennych fundamentach. Otrzymał prawdopodobnie formę budowli pseudobazylikowej, składającej się trójnawowego korpusu wzniesionego na rzucie prostokąta o wymiarach 31,8 x 20,8 metrów oraz najstarszej części budowli w postaci krótkiego i wąskiego prezbiterium o wymiarach 14,6 x 10,9 metrów, zamkniętego na wschodzie ścianą prostą. W zachodnią część nawy południowej częściowo wtopiona została trzypiętrowa wieża o podstawie czworobocznej wielkości 10,4 x 9,7 metrów, z aneksem schodowym przy ścianie wschodniej. Po północnej stronie prezbiterium utworzono niewielką zakrystię. W drugiej połowie XVI wieku do nawy południowej dostawiona została kruchta.
Prezbiterium o masywnych, grubych ścianach, pomimo założenia wewnątrz sklepienia, nie zostało opięte przyporami. Jego oświetlenie zapewniały trzy ostrołuczne okna południowe oraz po jednym od północy i wschodu. Proste, skromne elewacje zewnętrzne udekorowano jedynie tynkowanym fryzem pod okapem dachu, który na wschodzie oddzielił partię szczytową. Podział horyzontalny zapewnił także lekko wystający cokół. Trójkątny, pięcioosiowy szczyt przedzielono podłużnymi, ostrołucznie zamkniętymi blendami z profilowanymi krawędziami, rozmieszczonymi w układzie piramidalnym, przy czym środkowa blenda wyróżniona została największą szerokością.
Korpus nawowy wzmocniono od zewnątrz licznymi przyporami, w narożnikach usytuowanymi pod skosem. Do czasu gruntownej przebudowy miał bardzo niską strefę clerestorium, przez co nawy boczne przykryte były osobnymi dachami jednospadowymi, a nawa główna dachem dwuspadowym. Wnętrze podzielone było czterema parami filarów o wysokich cokołach na planie kwadratów, oraz dwoma parami półfilarów przyściennych na trzy nawy, rozdzielone dwoma rzędami wąskich arkad. W dolnych partiach ścian w kilku miejscach utworzono wnęki o odcinkowych zamknięciach. Korpus pierwotnie przykryty był drewnianym stropem.
Wieżę posadowiono na profilowanym cokole, a jej elewacje ozdobiono ostrołucznymi blendami. Od południa i zachodu na pierwszym piętrze utworzono po trzy profilowane płyciny, przy czym w ścianie zachodniej środkową blendę podwyższono, tak że przecięła fryz opaskowy. Na drugim piętrze ściany zachodniej umieszczono już tylko dwie blendy, a od południa i wschodu po trzy. Elewacje parteru wieży oprócz pojedynczych blend ozdobiono romboidalnym wzorem z mocno wypalanych cegieł, umieszczonym też w mniejszym stopniu na drugim piętrze.
Stan obecny
Kościół w większości zachował pierwotny układ przestrzenny, ale mury korpusu nawowego zostały przelicowane i podwyższone (jedynie dolne partie od strony zewnętrznej nadal są średniowieczne), a najwyższa część wieży jest nowożytna (ze średniowiecznej wieży zachowały się trzy kondygnacje). Co więcej nie zachowało się sklepienie w prezbiterium, w korpusie nawowym rozebrano natomiast filary międzynawowe i arkady (pozostały jedynie półfilary przyścienne po stronie wschodniej i zachodniej). Nie zachowała się także kruchta południowa oraz aneks ze schodami przy wieży.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Oberland, red. A.Boetticher, Königsberg 1893.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Rzempołuch A., Kościoły na Warmii, Mazurach i Powiślu, Olsztyn 1991.
Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.