Historia
Zamek wzniesiono w latach 80-tych XIII wieku, jako jeden z pierwszych regularnych zamków konwentualnych zakonu krzyżackiego. Do 1410 roku znajdowała się w nim siedziba niewielkiego komturstwa, którego pierwszym znanym przełożonym był poświadczony w 1284 roku niejaki Aleksander. Za wyborem Papowa przemawiały zdecydowanie względy ekonomiczne i obronne. Wokół wsi rozciągały się rozległe dobra o urodzajnych glebach, a sama wieś rozciągała się na brzegu jeziora. Wokół zamku uprawiano zboża, hodowano bydło, owce i konie, przy czym stadninę krzyżacką w Papowie odnotowano w źródłach pisanych już w XIV wieku.
Na przełomie XIV i XV wieku zamek prawdopodobnie poddany został niewielkiej przebudowie lub remontowi, bowiem w 1405 roku wzmiankowano w Papowie Biskupim pobyt niejakiego Jörga Bescheidena, budowniczego sklepień na zamku w Ragnecie, a w 1407 roku odnotowano na papowskim zamku cieślę. Być może prace te miały związek z licznymi zabudowaniami gospodarczymi zamku, które odnotowywano w trakcie częstych lustracji z lat 1387-1440 (wspomniano wówczas między innymi piekarnię, wozownię, browar, spichlerz, stajnie).
Po bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku zamek na krótko obsadziło rycerstwo ziemi chełmińskiej, lecz Krzyżacy odbili Papowo już w październiku tego samego roku. W 1411 roku Papowo najechał polski rycerz Janusz Brzozogłowy, co spowodowało zniszczenia na przedzamczu i zagarnięcie trzymanych tam koni. Po wycofaniu wojsk polskich zlikwidowano mieszczące się w Papowie komturstwo, zamek zaś stał się siedzibą wójta krzyżackiego. W 1416 roku przybył do niego pracujący dla wielkich mistrzów krzyżackich mistrz Niklus Fellensteyn, lecz najpewniej nie wpłynęło to na podjęcie większych prac budowlanych. W trakcie wojny polsko – krzyżackiej z 1422 roku przez Papowo przeszły wojska polskie. Pomimo słabych obwarowań zamku, nie podjęto jednak próby jego zdobycia, ze względu na sytuację strategiczną i konieczność przemarszu na Radzyń. Do zajęcia zamku doszło dopiero na początku wojny trzynastoletniej z lat 1454-1466, kiedy to padł jako pierwsza warownia zdobyta przez Związek Pruski. Do niewoli dostał się wówczas marszałek zakonu Kilian von Exdorf, a ponadto w Papowie uwięziono komtura gdańskiego i grudziądzkiego. Król Kazimierz IV przeznaczył zamek do rozbiórki, lecz rozkazu tego ostatecznie nie wykonano i w 1458 roku zaciężne wojska krzyżackie odzyskały Papowo. Kilka miesięcy później wojska polskie pod dowództwem Piotra z Szamotuł szturmem zdobyły zamek, który splądrowano i podpalono.
W 1466 roku Papowo Biskupie zostało włączone do Królestwa Polskiego i weszło w skład królewszczyzny. Jego pierwszym starostą został Gabriel Bażyński, być może urzędujący w prowizorycznie odbudowanym zamku, choć należał on wówczas do patrycjuszowskich rodzin z Torunia, Bartłomieja Trosta i Franciszka Eskena. W 1505 roku w posiadanie warowni weszli biskupi chełmińscy, którzy użytkowali ją do 1772 roku. W XVII wieku zamek opisywano jako znajdujący się w złym stanie, częściowo rozebrany w trakcie pozyskiwania materiałów budowlanych pod budowę seminarium w Chełmży. Biskupom zamek został odebrany na mocy decyzji króla pruskiego Fryderyka Wielkiego. Od końca XVIII stulecia zaczął szybko popadać w ruinę, aż w XIX wieku rozbiórki w celu pozyskania kamienia i cegły dokonali okoliczni mieszkańcy.
Architektura
Zamek usytuowano na strategicznie zlokalizowanym, sztucznie usypanym pagórku, na przesmyku pomiędzy dwoma jeziorami, przy szlaku między Chełmnem a Chełmżą. Odcięcie przesmyku fosami utworzyło wyspy, dobrze chronione barierą wodną, ale położone niekorzystnie w kotlinie. Do budowy zamku posłużył, nietypowo jak na zamki krzyżackie, kamień polny, łamany granit i tylko częściowo gruz ceglany. Lica ścian wykonano wyjątkowo starannie, układając kamienie w ten sposób, że mur uzyskał z zewnątrz gładką powierzchnię. Wypełnienie muru wykonano z mniejszych i większych eratyków, zalanych wapienną zaprawą. Ganek obronny wieńczący mury domu konwentu wzniesiony został z cegły. W ścianach pozostawiono liczne otwory maczulcowe, które wskazywałyby na stosowanie w trakcie prac budowlanych rusztowań.
Najważniejszą część zamku, dom konwentu, wzniesiono na planie kwadratu o bokach długości 41 metrów. Zwarta bryła składała się z czterech podpiwniczonych skrzydeł z dwoma głównymi kondygnacjami i poddaszem, obejmującymi wewnętrzny dziedziniec o wymiarach około 18 x 18 metrów. Tylko skrzydło północne zajmowało długość całego boku, południowe, wschodnie i zachodnie skrócone były przez szerokość pozostałych. W narożnikach budowli mogły się znajdować niewielkie, wystające ryzalitowo wieżyczki, na co wskazywałyby grubsze w tych miejscach mury. Wieżyczki te do wysokości dawnych ganków były pełne i nie mieściły żadnych pomieszczeń. Nie pozwalały na to ich niewielkie rozmiary o długości boków 3,2 metra, choć nie można wykluczyć, że ich zwieńczenie dostępne było przez wewnętrzne schody i mieściło niedużą platformę z przedpiersiem (podobnie jak na zamkach w Malborku i Golubiu).
Rozmieszczenie pomieszczeń na zamku górnym było zapewne typowe dla ówczesnych zamków krzyżackich – przyziemie i piwnice pełniły funkcje magazynowe i gospodarcze, pierwsze piętro mieszkalne i reprezentacyjne, a poddasze magazynowe i obronne. Bardziej zróżnicowane mogło być wykorzystywanie pomieszczeń drugiego piętra. Układ pomieszczeń na wszystkich kondygnacjach czterech skrzydeł zapewne w większości był analogiczny. Wszystkie pomieszczenia zamku posiadały sklepienia krzyżowe, a jedynie część piwnic kolebkowe. W komorze zachodniej piwnicy skrzydła północnego znajdował się piec typu hypocaustum, ogrzewający komnaty piętra ciepłym powietrzem.
Główne skrzydło o wymiarach 40,6 x 11,7/11,9 metra zlokalizowane było od północy. Na jego osi w przyziemiu znajdowała się brama z podsklepionym przejazdem o szerokości około 3,5 metra, poprzedzona szyją i flankowana dwoma pomieszczeniami o wysokości 4 metrów. Piętro mieściło dwa większe pomieszczenia, rozdzielone wąskim pomieszczeniem pośrednim, być może o funkcji zakrystii. Od wschodu prawdopodobnie usytuowana była kaplica o wymiarach 14,3 x 7,2 metra i wysokości nieco ponad 8 metrów, nakryta trójprzęsłowym sklepieniem krzyżowo-żebrowym, a po przeciwległej stronie, także sklepiony i trójprzęsłowy refektarz, wielkości 14,6 x 7,2 metra. Oba te pomieszczenia pokryte były pierwotnie tynkami, być może ozdobionymi ściennymi polichromiami, oba także oświetlane były od strony zewnętrznych elewacji dużymi ostrołukowymi, obustronnie rozglifionymi oknami. Od strony dziedzińca komnaty te posiadały mniejsze, pojedyncze okna. W kaplicy od wschodu umieszczono wnękę ołtarzową, niewielka nisza znajdowała się też w ścianie wschodniej refektarza. Drugie piętro w skrzydle północnym mieściło się tylko nad niższym refektarzem i pomieszczeniem pośrednim, ale ganek obronny przebiegał zarówno nad całością skrzydła północnego, jak i pozostałych trzech skrzydeł.
Krótkie skrzydło wschodnie, ograniczone od północy i południa sąsiednimi, mieściło na parterze i piętrze tylko po jednym pomieszczeniu. Obie sale były czteroprzęsłowe i podsklepione. Ta na parterze posiadała od strony zewnętrznej jedynie dwa otwory okienne, natomiast pomieszczenie na piętrze oświetlane było od strony zewnętrznej czterema oknami o rozglifieniach skierowanych jedynie do wnętrza. Być może posiadało też dodatkowe okna od strony dziedzińca, lecz ilość światła słonecznego z tej strony ograniczona była krużgankami. Wyżej znajdowało się drugie piętro, przykryte drewnianym stropem spoczywającym na granitowych konsolach. Skrzydło wieńczyło poddasze z gankami obronnymi od strony wewnętrznej i zewnętrznej.
Skrzydło zachodnie było dłuższe od przeciwległego i sięgało południowego krańca budynku. W jego przyziemu od północy mogła znajdować się trójprzęsłowa kuchnia o wymiarach 11,3 x 7,3 metra, wyposażona w palenisko z kominem i okapem o wielkości 3,6 x 4,3 metra. Posiadała ona sklepienie oparte na dwóch filarach. Od południa kuchnia sąsiadowała z niewielką komorą o wymiarach 7,3 x 7,3 metra, prawdopodobnie krytą stropem belkowym. Na piętrze znajdowały się dwa pomieszczenia o zbliżonej wielkości. Pomieszczenie powyżej kuchni praktycznie pozbawione było okien, dlatego możliwe jest, iż pełniło rolę magazynu żywności i sprzętów kuchennych. Zapewne gospodarczego-magazynowego przeznaczenia była też najwyższa kondygnacja.
Skrzydło południowe przypuszczalnie nie posiadało piwnic. W przyziemiu podzielone było na jedno lub dwa pomieszczenia ze sklepieniami krzyżowymi, podobnie jak w pozostałych skrzydłach, zapewne o przeznaczeniu gospodarczym. Na piętrze znajdowały się przypuszczalnie dwa podsklepione pomieszczenia o równej wielkości, które mogły być przeznaczone na dormitorium i mieszkanie komtura. Nie wydaje się, by ich wnętrza oświetlały większe okna niż w dwóch sąsiednich skrzydłach. Zapewne były wąskie i rozglifione do wnętrza, tworzące surową elewację zewnętrzną. Tak jak w sąsiednich skrzydłach, najwyższa kondygnacja na południu była jednoprzestrzenna i nie posiadała sklepienia.
Brukowany dziedziniec zamku górnego otaczały krużganki, zapewniające komunikację pomiędzy pomieszczeniami. Przynajmniej częściowo mogły one być murowane (przy skrzydle północnym), jednak bez sklepień, a z drewnianymi chodnikami. Wieńczyły je dachy pulpitowe. Piwnice dostępne były przez klatki schodowe w formie szyi, w tym jedną w północno – zachodnim narożniku dziedzińca. Nie ma pewności gdzie znajdowało się gdanisko zamku, czyli dostępna za pomocą ganku wieża lub wykusz o funkcji latryny. Mogło się mieścić przy zachodnim skrzydle, gdzie znajdował się kamienny wspornik. Zamek główny nie posiadał muru wydzielającego parcham, lecz być może krawędzie wzgórza wzmocniono częstokołem. Mur zewnętrzny znajdował się tylko od północy, od strony dziedzińca podzamcza, dochodząc do przedbramia domu konwentu.
Od wschodu i północy do zamku głównego przylegało gospodarcze podzamcze, obwiedzione murem obronnym o grubości 1,3-1,4 metra i fosami. Fosa nie oddzielała jednak przedzamcza od domu konwentu (zamku górnego), znajdowała się tam jedynie wspomniana szyja bramna i mur zewnętrzny. Zabudowa przedzamcza znajdowała się przy północnym murze, gdzie wzniesiono około 9 metrowej szerokości, podpiwniczony budynek gospodarczy. Na zachód od zamku i podzamcza znajdowała się jeszcze druga wyspa o rozmiarze zbliżonym do zamkowej. Być może stanowiła ona w średniowieczu drugie, jeszcze nie rozpoznane podzamcze o wyłącznie drewnianej zabudowie.
Stan obecny
Do chwili obecnej zachowały się ściany obwodowe skrzydła północnego, częściowo wschodniego, zachodniego oraz fragmenty muru przedbramia. Najlepiej zachowane jest skrzydło północne, mieszczącego niegdyś kaplicę i refektarz (ewentualnie kapitularz), widoczne do poziomu ganku obronnego. Skrzydła wschodnie i zachodnie częściowo sięgają pierwszego piętra, natomiast skrzydło południowe przetrwało jedynie w części fundamentowej. Mury podzamcza istniały jeszcze w XIX stuleciu, lecz obecnie nie ma po nich widocznych gołym okiem śladów. W najbliższym czasie mają się rozpocząć prace zabezpieczające i renowacyjne zaniedbanej budowli. Dotychczas wstęp na jej teren był wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, część II, katalog, Gdańsk 2023.
Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń 2016.
Wasik B., Dzieje budowy i architektura zamku w Papowie Biskupim na ziemi chełmińskiej w świetle ostatnich badañ, „Biuletyn Historii Sztuki”, 77/2015.