Historia
Zamek wzniesiono w latach 80-tych XIII wieku, jako jeden z pierwszych regularnych zamków konwentualnych zakonu krzyżackiego. Do 1410 roku znajdowała się tutaj siedziba niewielkiego komturstwa, którego pierwszym znanym przełożonym był poświadczony w 1284 roku niejaki Aleksander. Za wyborem Papowa przemawiały zdecydowanie względy ekonomiczne i obronne. Wokół wsi rozciągały się rozległe dobra o urodzajnych glebach, a sama wieś rozciągała się na brzegu jeziora. Wokół zamku uprawiano zboża, hodowano bydło, owce i konie.
Po bitwie pod Grunwaldem w 1410 roku zamek na krótko obsadziło rycerstwo polskie. Po wycofaniu wojsk polskich zlikwidowano mieszczące się w Papowie komturstwo, a warownia stała się siedzibą wójta krzyżackiego. W 1411 roku polski rycerz Janusz Brzozogłowy najechał Papowo, co spowodowało zniszczenia na przedzamczu. Ponownie zamek został zniszczony w trakcie wojny polsko-krzyżackiej w latach 1454-1466. W 1454 roku Papowo zostało zajęte przez Polaków i odzyskane przez Krzyżaków dopiero po czterech latach. W kilka miesięcy później wojska polskie pod dowództwem Piotra z Szamotuł szturmem zdobyły zamek, który splądrowano i podpalono.
W 1466 roku Papowo Biskupie zostało włączone do Królestwa Polskiego i weszło w skład królewszczyzny. Jego pierwszym starostą został Gabriel Bażyński. W 1505 roku w posiadanie warowni weszli biskupi chełmińscy, którzy użytkowali go do 1772 roku. Wtedy to został im odebrany na mocy decyzji króla pruskiego Fryderyka Wielkiego i zaczął szybko popadać w ruinę. W XIX wieku rozbiórki na materiał budowlany dokonali okoliczni mieszkańcy.
Architektura
Do budowy zamku posłużył, nietypowo jak na zamki krzyżackie, kamień polny, łamany granit i tylko częściowo gruz ceglany. Lica ścian wykonano wyjątkowo starannie, układając kamienie w ten sposób że mur ma z zewnątrz gładką powierzchnię. Wypełnienie muru wykonano z mniejszych i większych eratyków, zalanych wapienną zaprawą. Ganek wieńczący mury domu konwentu wzniesiony został z cegły. W ścianach widoczne są otwory maculcowe, które wskazują na stosowanie rusztowań w trakcie prac budowlanych.
Zamek powstał na planie kwadratu o boku 40 metrów, usytuowanym na strategicznie umieszczonym pagórku, na przesmyku pomiędzy dwoma jeziorami. Zwarta bryła składała się z czterech podpiwniczonych skrzydeł z dwoma kondygnacjami i poddaszem. Rozmieszczenie pomieszczeń było zapewne typowe dla ówczesnych zamków krzyżackich – przyziemie i piwnice pełniły funkcje magazynowe i gospodarcze, pierwsze piętro mieszkalne i reprezentacyjne, a poddasze magazynowe i obronne. W narożnikach budowli mogły się znajdować niewielkie, wystające ryzalitowo wieżyczki, na co wskazują grubsze w tych miejscach mury. Wieżyczki te do wysokości dawnych ganków były pełne i nie mieściły żadnych pomieszczeń. Nie pozwalał na to ich niewielki rozmiar o długości boków 3,2 metra, choć nie można wykluczyć, że ich zwieńczenie dostępne było przez wewnętrzne schody i mieściło niedużą platformę z przedpiersiem (podobnie jak na zamkach w Malborku i Golubiu).
Główne skrzydło zlokalizowane było od północy i na piętrze mieściło dwa większe pomieszczenia. Na jego osi znajdowała się brama, poprzedzona szyją. Od wschodu prawdopodobnie usytuowana była kaplica, nakryta sklepieniem krzyżowo-żebrowym, a po przeciwległej stronie, także sklepiony, refektarz. W kaplicy od wschodu umieszczono niszę ołtarzową. Oba te pomieszczenia pokryte były pierwotnie tynkami, być może ozdobionymi ściennymi polichromiami, oba także oświetlane były od strony zewnętrznych elewacji dużymi ostrołukowymi, rozglifionymi oknami. Od strony dziedzińca komnaty te posiadały mniejsze, pojedyncze okna. Krótkie skrzydło wschodnie, ograniczone od północy i południa sąsiednimi, mieściło na piętrze tylko jedno pomieszczenie. Skrzydło zachodnie było dłuższe i sięgało południowego krańca zamku. Na jego piętrze znajdowały się dwa pomieszczenia o zbliżonej wielkości, a na parterze kuchnia, co stwierdzono po obecności komina o wielkości 3,6 x 4,3 metra. Pomieszczenia powyżej kuchni praktycznie pozbawione były okien, dlatego możliwe jest, iż pełniły rolę magazynów żywności i sprzętów kuchennych. Skrzydło południowe podzielone było na piętrze na dwa pomieszczenia o równej wielkości. W skrzydłach południowym i wschodnim prawdopodobnie znajdowało się dormitorium i pomieszczenia komtura. Układ pomieszczeń na wszystkich kondygnacjach wszystkich skrzydeł był analogiczny. Wszystkie pomieszczenia zamku posiadały sklepienia krzyżowe, a jedynie część piwnic kolebkowe.
Brukowany dziedziniec o wymiarach 18×18 metrów otaczały krużganki, zapewniające komunikację pomiędzy pomieszczeniami. Przynajmniej częściowo mogły one być murowane (przy skrzydle północnym), jednak bez sklepień, a z drewnianymi chodnikami. Wieńczyły je dachy pulpitowe. Piwnice dostępne były przez klatki schodowe w formie szyi. Jedną z nich odkryto w północno – zachodnim narożniku dziedzińca. W piwnicy zachodniej skrzydła północnego znajdował się piec typu hypocaustum, ogrzewający komnaty piętra ciepłym powietrzem. Nie ma pewności gdzie znajdowało się gdanisko zamku. Mogło się mieścić przy zachodnim skrzydle, gdzie znajdował się kamienny wspornik. Zamek główny nie posiadał muru wydzielającego parcham, lecz być może krawędzie wzgórza wzmocniono częstokołem. Mur zewnętrzny znajdował się tylko od północy, od strony dziedzińca podzamcza, dochodząc do przedbramia domu konwentu.
Od wschodu i północy do zamku głównego przylegało gospodarcze podzamcze, obwiedzione murem obronnym o grubości 1,3-1,4 metra i fosami. Fosa nie oddzielała jednak przedzamcza od domu konwentu (zamku górnego), znajdowała się tam jedynie wspomniana szyja bramna i mur zewnętrzny. Zabudowa przedzamcza znajdowała się przy północnym murze, gdzie wzniesiono około 9 metrowej szerokości, podpiwniczony budynek gospodarczy. Na zachód od zamku i podzamcza znajdowała się jeszcze druga wyspa o rozmiarze zbliżonym do zamkowej. Być może stanowiła ona w średniowieczu drugie, jeszcze nie rozpoznane podzamcze o wyłącznie drewnianej zabudowie.
Stan obecny
Do chwili obecnej zachowały się ściany obwodowe skrzydła północnego, częściowo wschodniego, zachodniego oraz fragmenty muru przedbramia. Najlepiej zachowane jest skrzydło północne, mieszczącego niegdyś kaplicę i kapitularz. W najbliższym czasie mają się rozpocząć prace zabezpieczające i renowacyjne zaniedbanej budowli. Dotychczas wstęp na jej teren był wolny.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Torbus T., Zamki konwentualne państwa krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 2014.
Wasik B., Budownictwo zamkowe na ziemi chełmińskiej od XIII do XV wieku, Toruń 2016.
Wasik B., Dzieje budowy i architektura zamku w Papowie Biskupim na ziemi chełmińskiej w świetle ostatnich badañ, „Biuletyn Historii Sztuki”, 77/2015.