Historia
Wieś Paluzy (Plausen) przywilej lokacyjny uzyskała w 1355 roku. Kościół wymieniony w nim już został jako już istniejący i uposażony sześcioma włókami ziemi, wolnymi od lennych obciążeń podatkowych. Była to jednak budowla konstrukcji drewnianej lub szachulcowej.
Murowany kościół w Paluzach zaczęto budować około przełomu XIV i XV wieku. Jego konsekracji dokonał po zakończeniu prac budowlanych biskup Henryk IV Vogelsang w 1409 roku, poświęcając go pod wezwaniem Świętego Krzyża, Matki Boskiej, Świętej Katarzyny i Wszystkich Świętych. Następnie w kolejnym etapie, zapewne jeszcze w pierwszej połowie XV wieku, dobudowana została kruchta.
Przez większość okresu nowożytnego kościół unikał zniszczeń i większych przekształceń, dopiero w 1890 roku został rozbudowany. Wydłużono wówczas jego korpus i dobudowano nowe prezbiterium z zakrystiami. Ponownej konsekracji świątyni dokonał biskup Andrzej Thiel w 1896 roku. W 1934 – 1935 roku przeprowadzono remont kościoła.
Architektura
Kościół został wzniesiony jako orientowana budowla salowa na planie prostokąta, murowana z cegły w wiązaniu gotyckim, na podmurówce z kamienia polnego. Pierwotnie nie posiadał on wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium, a część wschodnia kończyła się prostą ścianą. Od strony północnej usytuowana została przewiązana z nawą zakrystia, od południa dobudowano wtórnie gotycką kruchtę, a od zachodu wzniesiono smukłą, kwadratową w planie wieżę.
Korpus kościoła nie został opięty przyporami, jego podsklepienie nie było więc brane pod uwagę (sklepienie krzyżowe założono jedynie w małej zakrystii). Elewacje przepruto, uskokowymi, ostrołucznie zamkniętymi oknami, w ścianach wzdłużnych rozmieszczonymi nieco nieregularnie. Dodatkowo na zachodnim krańcu ściany północnej i południowej umieszczono wysokie, ostrołuczne blendy, kolejna blenda znajdowała się też na miejscu częściowo zasłoniętym później przez kruchtę. Pierwotnie była ona pokryta barwnymi malowidłami maswerkowymi. Elementem horyzontalnym elewacji były tynkowane fryzy pod okapem dachu. Wszystkie główne części bryły kościoła zwieńczono schodkowo – sterczynowymi szczytami, w korpusie pięcioosiowym, nad zakrystią i kruchtą trójosiowymi.
Poszczególne piętra wieży udekorowane zostały wysokimi, ostrołukowymi blendami o różnych szerokościach, rozmieszczonymi po trzy z każdej wolnej strony. Kondygnacje wieży rozdzieliły tynkowane fryzy, co zapewniło zrównoważony stosunek linii poziomych i pionowych. W przyziemiu osadzono od zachodu ostrołukowy portal podwieżowej kruchty, a nad nim umieszczono okrągłą blendę. Wieżę zwieńczono dachem siodłowym i pięcioosiowymi szczytami schodkowo – sterczynowymi.
Stan obecny
Wiejski kościół w Paluzach to proporcjonalna, wyważona budowla z czasów rozkwitu warmińskiego gotyku ceglanego, pokrewna farom w Kiwitach, Sątopach czy Unikowie. Ze względu na znaną datę konsekracji i wiatrowskaz na wieży z rokiem 1400, budynek jest wiarygodnie datowany i stanowi ważny punkt odniesienia dla czasów, gdy budowano porównywalne kościoły wiejskie. Przekształcenia nowożytne niestety spowodowały częściowe wyburzenie ściany wschodniej korpusu w celu dostawienia neogotyckiego prezbiterium i jego bocznych aneksów.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler in Ermland, red. A.Boetticher, Königsberg 1894.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.