Historia
Budowa kościoła, pierwotnie pod wezwaniem św. Trójcy, Panny Marii i św. Mikołaja, rozpoczęła się pod koniec drugiej ćwierci XIV wieku i trwała około 30-40 lat, a jej fundatorem był biskup wrocławski Przecław z Pogorzeli. W XV wieku (około 1447 roku) do prezbiterium od południa dobudowano dwuprzęsłową kaplicę Najświętszej Marii Panny. Wieża częściowo rozebrana w 1429 roku, została odbudowana w 1462. Wówczas utworzono również jej górną kondygnację.
W latach 1530-1540 w obawie przed tureckimi najazdami, kościół przebudowano i ufortyfikowano, nadając mu funkcje obronne. Przekształcono dachy i dobudowano mury tarczowe zakończone renesansową attyką. W południowej nawie postawiono okrągłą kamienną studnię, na wypadek długiego oblężenia. Wymienione prace budowlane przeprowadził włoski architekt Jakub Parr z inicjatywy ówczesnego biskupa wrocławskiego Jakuba von Salza.
W XVIII wieku od północy do kościoła dobudowano rokokową kaplicę św. Rocha, zmieniono też zwieńczenie wieży. W 1831 roku i następnie pod koniec XIX wieku wymieniono wyposażenie kościoła na neogotyckie oraz przeprowadzono renowację. W 1970 roku zamalowano zabytkowe polichromie i inskrypcje. Ostatnie większe prace konserwatorskie miały miejsce w latach 1979 – 1980.
Architektura
Kościół usytuowano w południowej, najwyższej części miasta, niedaleko murów obronnych. Otrzymał trójnawowy, dwuprzęsłowy, halowy korpus zbudowany na rzucie zbliżonym do kwadratu o wymiarach 22×21 metrów oraz dwuprzęsłowe prezbiterium zamknięte siedmiobocznie, wielkości 10,1 x 9,2 metra. Przy prezbiterium od południa dostawiono w połowie XV wieku gotycką, dwuprzęsłową kaplicę Mariacką oraz od północy zakrystię, nad którą nadbudowano wysoką wieżę. Budowlę pierwotnie przykrywały wysokie dachy dwuspadowe, oddzielne dla każdej nawy, zakończone przy krótszych bokach (za wyjątkiem prezbiterium) trójkątnymi szczytami.
Od strony zewnętrznej ściany kościoła opięte zostały wysokimi przyporami, pomiędzy którymi wstawiono ostrołukowe okna, dwudzielne, z maswerkami o motywach rybich pęcherzy i czwórliści. Od zachodu narożne przypory umieszczono nieco archaicznie, prostopadle do siebie, pozostałe narożne wzniesiono pod skosem. Elewacje posadowiono na wysokim cokole z profilowanym gzymsem cokołowym i kapnikowym, ponadto w zwieńczeniu zastosowano fryz o motywach czwórliści.
Do wnętrza od zachodu prowadził ostrołukowy portal gotycki, z archiwoltą zwieńczoną łukiem w ośli grzbiet z żabkami i kwiatonem, ujętą sterczynami wspartymi na rzeźbionych konsolach figuralnych. Dwa boczne wejścia usytuowane na północy i południu korpusu, pod koniec średniowiecza poprzedziły kruchty. Portal północny otrzymał formę ostrołuku ozdobionego w ościeżach kolumienkami z roślinnymi głowicami, natomiast kolejne gotyckie portale w zakrystii i w południowej nawie otrzymały zwieńczenie w postaci ściętego trójliścia.
Wnętrze podzielone zostało ostrołukowymi arkadami międzynawowymi wspartymi na ośmiobocznych filarach z lizenami oraz ostrołuczną arkadą tęczy oddzielającą prezbiterium od nawy. Kwadratowe przęsła nawy głównej przesklepiono formami gwiaździstymi, prostokątne przęsła naw bocznych otrzymały sklepienia trójpodporowe, a w prezbiterium zastosowano rzadko spotykane na Śląsku późnogotyckie sklepienia sieciowe. Trójpodporowe sklepienia naw bocznych i zakrystii oparto w każdym przęśle w trzech miejscach na obwodzie ścian zewnętrznych. Żebra przenoszące siły ciążenia ułożono więc tak, iż od ciężaru uwolniona została ta część sklepienia, która otwierała się na nawę główną. Ten pierwotny układ w nawie południowej został w XV wieku wzbogacony o dodatkowe żebra.
Oryginalne sklepienie założono również ponad kaplicą Mariacką. Uzyskało ono rzadki wariant sklepienia gwiaździstego, którego żebra ułożono zasadniczo w gwiazdę czteroramienną, lecz bez symetrycznego układu. Układ żeber bowiem pomyślany został tak, by sprawiał wrażenie, iż kierunek napięć sił skoncentrowany został wokół jednej tylko przekątnej w każdym z bliźniaczych przęseł. Takie sklepienia zwane „zwichrowanymi”, pomimo oryginalności były rzadko stosowane (krakowski kościół Mariacki, kościół parafialny w Strzegomiu).
W XVI wieku w ramach inkastelizacji kościoła rozebrano wysokie dachy, jako najbardziej zagrożone pożarami i zbudowano na ścianach obwodowych czterometrowej wysokości mur przepruty otworami strzeleckimi. Dodatkowo w nawie północnej na wypadek oblężenia wykopano studnię. Zmiany te spowodowane były położeniem kościoła w bliskości murów obronnych, nad którymi świątynia dominowała wysoką sylwetką.
Stan obecny
Pierwotna, strzelista, gotycka bryła kościoła jest dziś zniekształcona za sprawą zmiany formy obniżonych dachów i ukrycia ich za renesansową attyką. Od północy znajduje się rokokowa kaplica, nowożytnym dodatkiem są jeszcze dwie wieżyczki schodowe przy narożnikach zachodnich korpusu nawowego, zwieńczenie wieży oraz schody wiodące do portalu zachodniego. Spośród średniowiecznych elementów uwagę zwracają szczególnie portale wejściowe do korpusu, portal z zakrystii do prezbiterium, a zwłaszcza cała gama różnorodnych sklepień nad nawami, prezbiterium i w bocznych aneksach.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIV wieku na Śląsku, Wrocław 2013.
Pilch J., Leksykon zabytków architektury Górnego Śląska, Warszawa 2008.
Steinborn B., Otmuchów, Paczków, Warszawa 1982.