Historia
Ostrów Lednicki, największa z pięciu wysp na jeziorze Lednica, był zamieszkiwany już u schyłku V i IV tysiąclecia p.n.e. Neolityczni myśliwi i pasterze, przedstawiciele kultury pucharów lejkowatych, zakładali wówczas na wyspie oraz południowym skraju jeziora swe obozowiska i trwałe osady. Niewielka społeczność zajmowała się rolnictwem, hodowlą zwierząt, łowiectwem, rybołówstwem i zbieractwem. W początkach epoki brązu, a więc w II tysiącleciu p.n.e., ludność kultury łużyckiej zasiedliła południowo – zachodnie i północne tereny nad jeziorem. Zajmowała się ona głównie rolnictwem, w dolinach uprawiała małe poletka warzywne. W okresie wpływów rzymskich miejscowa ludność w zamieszkiwanych osadach użytkowała piece hutnicze, dymarki, w których wytapiała żelazo.
W wiekach VII i VIII nad jeziorem pojawiły się nowe osady, jednak pierwsze obwarowania małego grodu zbudowane zostały w południowej części wyspy dopiero pod koniec IX lub na początku X wieku, prawdopodobnie zabezpieczając ośrodek lokalnej władzy plemiennej. Na jego miejscu pół wieku później Mieszko I wzniósł nowy, większy gród, połączony z lądem dwoma mostami. W jego wnętrzu zbudowano budynki kamienne, prawdopodobnie pierwsze tego typu na ziemiach polskich, a w pobliżu mostów rozwinęły się osady rzemieślnicze i służebne. Za panowania Mieszka I i króla Bolesława Chrobrego wyspa stała się jednym z głównych ośrodków obronnych i administracyjnych Polski, usytuowanym na kluczowym szlaku łączącym Poznań z Gnieznem i dalej z Kruszwicą oraz Płockiem. Możliwe, iż to właśnie tu dokonano chrztu pierwszego historycznego władcy Polski w 966 roku.
Kres świetności Ostrowa Lednickiego przyniósł kryzys wewnętrzny państwa w latach 30-tych XI wieku oraz najazd Brzetysława I Czeskiego w 1038 roku, kiedy zniszczono mosty i spalono gród. Po tym wydarzeniu odbudowano kościół oraz częściowo palatium z kaplicą a osadę otoczono nowym wałem drewniano-ziemnym. Nigdy jednak wyspa nie odzyskała już dawnej funkcji i rangi, choć osadnictwo przetrwało tam do XIII-XIV wieku, a okresowo gród służył nawet jako siedziba kasztelani. Później Ostrów Lednicki pełnił już tylko rolę cmentarza, natomiast status głównego ośrodka władzy przejęły w tym rejonie Pobiedziska.
Architektura
Gród usytuowany został na Ostrowie Lednickim, największej spośród czterech wysp, leżącej w południowej części Jeziora Lednica. Natura nadała jej około 7,5 ha powierzchni, oraz migdałowaty w planie kształt z dłuższą osią na linii północ – południe dochodzącą do 470 metrów i szerokość nie przekraczającą 250 metrów. Najstarsze obwarowania Ostrowa z pierwszej ćwierci X wieku miały formę małego gródka o podkowiastym planie, z szerokim na około 2 metry wałem, wyznaczającym majdan o średnicy około 50 metrów, usytuowanym na wzniesieniu w południowej części wyspy.
Po 921 roku a przed połową X wieku gród powiększono do średnicy około 150 metrów, obejmując dwa wzniesienia w południowej części wyspy. Ochraniał go wówczas wał ułożony na drewnianym ruszcie, szerokości około 10 metrów i wysokości około 5 metrów. W miejscu gdzie wał wzniesienia południowego łączył się z wałem wschodnim powstała w obniżeniu terenu pomiędzy wzniesieniami szeroka na 8 metrów szyja bramna, którą prowadziła droga do wnętrza grodu. Biegła ona wymoszczonym bierwionami rowem. Gród lednicki był najpewniej już wówczas założeniem dwuczłonowym z wydzielonym małym gródkiem w części południowo – zachodniej, przy czym konstrukcji tworzących regularny łuk wału najpewniej nie wzniesiono w tylnej, stromej i wysokiej części wyspy. Do obrony tego fragmentu wystarczało wzmocnienie drewnem podstawy wysokiego na około 3 metry wzniesienia.
W drugiej połowie X wieku przystąpiono do przebudowy fortyfikacji grodu oraz wzniesienia dodatkowych, brzegowych umocnień wyspy. Podczas tych prac ścięto koronę wałów wewnętrznego gródka zrównując go z poziomem wnętrza grodu, w efekcie łącząc obydwa grodowe wzniesienia i otrzymując teren pod planowane wielkie inwestycje budowlane. Gród o wielkości 2,5 ha, otaczał wówczas wał o konstrukcji drewniano-ziemnej, długości około 500 metrów i pierwotnej wysokości około 12 metrów, wydzielający wewnętrzny majdan o rozmiarach około 130 x 160 metrów. Zasypano konstrukcje tworzące szyję wjazdową, a nowe obwarowania przesunięto o około 30 metrów w stronę jeziora i głębi wyspy (przede wszystkim po stronie północnej i wschodniej). Brama wjazdowa prawdopodobnie po przebudowie wciąż prowadziła do grodu od południa. System fortyfikacji przy brzegu wyspy składał się z bierwion dębowych w formie skrzyń – kratownic o bokach długości średnio 2,1 – 2,3 metra, wypełnionych ziemią i drewnem oraz drobnymi kamieniami. Towarzyszyły im liczne pale, które wzmacniały i stabilizowały skrzynie, a zarazem tworzyły kilkurzędowy element zaporowy na przedpolu. Przebudowie obwarowań towarzyszyła modernizacja zabudowy wewnętrznej grodu. Powstało wówczas palatium z kaplicą i wolnostojący, jednonawowy kościół wraz z drewnianą zabudową mieszkalną, a dostęp do wyspy z lądu zapewniły dwa mosty.
Ostatnie przekształcenia obwarowań grodowych miały miejsce między drugą połową XI wieku a połową XII stulecia. Od południa wyspy linię wału przesunięto nieznacznie w kierunku jeziora, natomiast po stronie północno – zachodniej zbudowano drogę oraz nową bramę wjazdową. Analogicznie jak wcześniej południowo – zachodnia część wyspy chroniona była przez naturalne ukształtowanie wysokiego zbocza. Zniszczone palowo – skrzyniowe umocnienia brzegowe nie zostały odbudowane, natomiast umocnienia po stronie północnej i wschodniej wzniesiono na reliktach starszych fortyfikacji. Dodatkowo zostały one od zewnątrz oblicowane kamieniami.
Pałac i przylegającą do niego od wschodu kaplicę zbudowano jednocześnie, około 963-966 roku, z miejscowego materiału skalnego, łupanego w płaskie płytki i łączonego zaprawą gipsową. Kaplica założona została na planie krzyża greckiego o wymiarach wnętrza 7,7 x 9,7 metra. W miejscu przecięcia się naw umieszczono cztery filary, każdy o przekroju kwadratu, a następnie po przebudowie na planie ćwiartki koła, które wspierały centralnie usytuowaną, początkowo niezbyt wysoką wieżę i wydzielały obejście w ramionach krzyża. Wschodnią ścianę kaplicy zamykała apsyda, apsydy wypełniały także narożniki budowli, a w zachodniej części znajdowało się wejście do pałacu. Jedynymi elementami budowli które otrzymały sklepienia była apsyda wschodnia oraz być może obejście. W narożniku południowo – zachodnim znajdował się głęboki otwór ocembrowanej studni. Ponadto na poziomie najstarszej posadzki kaplicy umieszczone były baseny służące do liturgii chrzcielnej. Z baptyzmalnymi basenami powiązane były zapewne pomieszczenia towarzyszące we wschodniej części palatium: przebieralnia oraz miejsce, w którym odbywały się obrzędy poprzedzające chrzest, czyli wyrzeczenia się szatana i wyznanie wiary. Mieścić się one mogły w prostokątnym aneksie oddzielonym od pałacu wąskim pomieszczeniem, uznawanym za klatkę schodową. Przebudowa kaplicy około 1000 roku doprowadziła do likwidacji basenu północnego i zmiany formy południowego, który pełnił pierwotne funkcje do około 1038-1039 roku. Na skutek przebudowy z przełomu wieków podwyższeniu uległa cała kaplica, najprawdopodobniej łącznie z apsydą wschodnią (posiadała głębokie fundamenty).
Pałac wzniesiony został na rzucie prostokąta o wymiarach 32 x 14 metra. Otrzymał wejście od strony majdanu (od północy) oraz wyraźnie wydzielone wewnątrz pomieszczenia. Największe, usytuowane w zachodniej części o wymiarach 12,5 x 12,5 metra, było podzielone trzema arkadami opartymi ma dwóch filarach na dwie nawy. Najprawdopodobniej filary te podtrzymywały drewniany strop. Sala ta zapewne pełniła rolę reprezentacyjnej książęcej auli, zaś pozostałe trzy pomieszczenia pałacu służyły innym funkcjom, być może powiązanym z chrzcielną rolą kaplicy. Najwęższe, w środkowej partii, ograniczone dwoma równoległymi ścianami, pełniło funkcję drewnianej klatki schodowej. Piętro pałacu, powstałe na skutek przebudowy w drugiej fazie funkcjonowania budynku, zasadniczo powielało podział parteru. Reprezentacyjna aula znalazła się wówczas zapewne na piętrze w zachodniej części pałacu.
W trakcie najmłodszej fazy użytkowania pałacu (druga połowa XI lub XII wiek) doszło do wyburzenia dużej jego części. Usunięto mury działowe środkowych pomieszczeń, a we wschodniej części wzniesiona została czworoboczna wieża, zapewne trójkondygnacyjna, dostawiona od zachodu do kaplicy, która nie została znaczniej przebudowana. Na górną kondygnację nowej wieży prowadził prosty bieg schodów od strony kaplicy, natomiast jej dolna kondygnacja w postaci sklepionej krypty połączona była bezpośrednio z kaplicą. Nieopodal stopnie okrągłej klatki schodowej prowadziły z południowo – wschodniej części pałacu do wieży, zapewniając możliwość przedostania się na emporę kaplicy. Drugą część pałacu stanowił wówczas budynek zachodni, zapewne dwukondygnacyjny, będący na piętrze dawną aulą. Dostęp do niej prowadził poprzez drewniane, zewnętrzne schody dostawione do muru zachodniego. Obie części pałacu: wschodnia i zachodnia, połączone były niewyburzonym całkowicie murem południowym pierwotnego założenia.
Pochodzenia formy sakralno – pałacowego założenia lednickiego doszukiwać się można w budownictwie z rejonu północnej Italii, Dalmacji i terenów subalpejskich (np. kaplica San Satrio w Mediolanie, kaplica św. Marcina w Linz). Po rozbudowie z około 1000 roku, kiedy to kaplica stała się budowlą dwupoziomową z dolną kondygnacją mającą charakter sklepionej krypty, widoczne stały się natomiast podobieństwa do kaplicy zespołu pałacowego w cesarskim Werla. Na terenie Europy środkowej najstarszą znaną budowlą o podobnej formie mógł być wielkomorawski budynek w Devínie, przy założeniu że nie był w całości kościołem, a rezydencją pałacową sprzężoną osiowo z kaplicą. Pomimo podobieństw i wpływów zewnętrznych palatium lednickie było jednak budowlą unikatową, nie posiadającą bezpośrednich wzorców w architekturze wczesnośredniowiecznej Europy.
W północnej części Ostrowa, na niewielkim wyniesieniu terenu zbudowany został kościół grodowy, być może wzniesiony z otynkowanego drewna. Był on orientowany, jednonawowy, długości 13,5 metra, z prostokątnym prezbiterium i trzema aneksami od północy. Nawa posiadała bok o 9 metrach długości, natomiast prezbiterium wymiary 3,3 x 5,5 metra. We wnętrzu mieściło się sześć grobów, w tym dwa w kamiennych komorach, umieszczone w nawie w osi kościoła, w miejscu zarezerwowanym dla osób o największym statusie społecznym. Jeden z nich był pochówkiem dziecka, przy którym znaleziono złotą obrączkę. Pozostałe groby umieszczono w aneksach północnych, a łącznie odnaleziono tam bogaty zbiór przedmiotów kultu chrześcijańskiego: relikwiarz bizantyjski, skrzyneczkę relikwiarzową, grzebień z kości słoniowej oraz resztki szklanych kandelabrów którymi oświetlano wnętrze, a także szkła okiennego.
Podgrodzie, obejmujące obszar około 5 ha, w średniowieczu zamieszkałe przez ludność służebną i część drużyny, miało charakter osady otwartej, usytuowanej po północnej stronie grodu. Prowadziły do niego dwa przyczółki mostowe: zachodni mostu „poznańskiego” i wschodni mostu „gnieźnieńskiego”. Każdy z nich składał się ze skrzyń wypełnionych ziemią i kamieniami oraz ochraniany był falochronem. Badania wykazały, że most „poznański” zbudowany został w latach 963-964 w okresie wielkich inwestycji prowadzonych przez Mieszka I. Miał 440 metrów długości i prowadził ku zachodniemu brzegowi jeziora. Jego podstawowe elementy konstrukcyjne składały się z dwóch rzędów nośnych pali wbitych w wiązkach w dno jeziora oraz osadzonych na nich stężni podłużnych i poprzecznych formujących poszczególne przęsła, na których osadzano dranice po których można było się przemieszczać. Szerokość mostu wynosiła około 4,8 metra. Most „gnieźnieński” był krótszy, miał około 170 metrów długości. Zbudowany był podobnie jak „poznański” z drewna dębowego.
Zabudowa mieszkalna grodu i podgrodzia posiadała wiele cech charakterystycznych dla regionu Słowiańszczyzny Zachodniej. Były to budynki zarówno częściowo zagłębione w ziemi, jak i naziemne. Ziemianki lokalizowano na wzniesieniach, głównie w zachodniej i centralnej części podgrodzia oraz w grodzie. Z kolei domostwa naziemne przeważały w części wschodniej podgrodzia, na terenach niżej położonych, nieopodal brzegu jeziora. Budynki wznoszono z drewna uzupełnianego gliną przy konstrukcji podłóg (klepisk) i wylepianiu ścian oraz kamieniami przy tworzeniu palenisk. Domostwa najczęściej wznoszono w konstrukcji zrębowej, rzadziej palowej lub plecionkowej. Oprócz podług glinianych równie często wykonywano je z dranic. Cechą wyróżniającą budynków, zwłaszcza w rejonie grodu, była rzadko spotykana na terenie Polski forma domostw z prowadzącymi do nich korytarzami. Rozmiary zabudowań były zróżnicowane. Długość ścian wynosiła od 2,3 do 7 metrów, zaś przeciętna powierzchnia od 10 do 18 metrów kwadratowych, przy czym odkryto też domostwa znacznie większe, o powierzchni od 36 do 42 metrów kwadratowych. Charakterystyczne było duże zagęszczenie zabudowy, zwłaszcza w okresie świetności grodu. Budynki sytuowano blisko siebie, w małych odległościach, od pół do półtorej metra, co pozwalało zamieszkiwać w grodzie stale lub okresowo (np. w czasie pobytów na Ostrowie księcia) do około 1300 osób.
Stan obecny
Gród piastowski na Ostrowie Lednickim to jedno z najważniejszych miejsc z okresu początków Państwa Polskiego. Obecnie jest on wraz z położonymi na stałym lądzie skansenem oraz muzeum w pobliskich Dziekanowicach, zarządzany przez Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy. Na wyspie zachowały się do wysokości 2,5 metra relikty książęcego palatium, fundamenty kościoła grodowego, którego relikty można zaliczyć do jednej z pierwszej nekropolii książęcych na ziemiach polskich i wały obronne grodu zachowane do wysokości 8 metrów w najwyższym miejscu. W miejscu istnienia przyczółka mostu zachodniego widoczne są dwa rzędy wbitych w dno jeziora pali. W północnej części wyspy stoi rekonstrukcja zagrody chłopskiej, nawiązującej do odkrytych na tym terenie pozostałości. W jednej z chat odtworzono jej wyposażenie, a w pobliżu zagrody wzniesiono piec do wypalania glinianych garnków. Wliczony w cenę biletu prom na wyspę kursuje z częstotliwością około 0,5 godziny. Informacje na temat cen i terminów otwarcia znaleźć można na oficjalnym serwisie muzeum tutaj.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Jarzewicz J., Kościoły romańskie w Polsce, Kraków 2014.
Kara M., Wrzesiński J., Kościół nr II na Ostrowie Lednickim – kamienny czy drewniany? [w:] Początki architektury monumentalnej w Polsce, red. Janiak T., Stryniak D., Gniezno 2004.
Olejniczak K., Grody i zamki w Wielkopolsce, Poznań 1993.
Ostrów Lednicki. Rezydencjonalno – stołeczny ośrodek pierwszych Piastów, red. Z.Kurnatowska, A.M.Wyrwa, Warszawa 2016.
Świechowski Z., Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000.
Świechowski Z., Sztuka romańska w Polsce, Warszawa 1990.
Tomala J., Murowana architektura romańska i gotycka w Wielkopolsce, tom 1, architektura sakralna, Kalisz 2007.