Historia
Kościół w Ostaszewie (Schöneberg), początkowo niewielki, prawdopodobnie drewniany, został zbudowany około drugiej ćwierci XIV wieku. Miał on już funkcjonować w momencie lokacji wsi w 1333 roku („die kirche in demselben dorfe gebuwet“), przeprowadzonej z inicjatywy wielkiego komtura zakonu krzyżackiego Konrada Kesselhuta. Na utrzymanie kościelnego plebana przeznaczone zostały wówczas cztery wolne włóki, zwolnione z obowiązku płacenia daniny na rzecz pana feudalnego, spośród wszystkich 60 włók całej osady.
Ostaszewo była wolną wsią czynszową, położoną w regionie o bardzo żyznej glebie, dlatego osiadli tam chłopi byli zamożni. Miejscową społeczność w okresie rozkwitu państwa krzyżackiego stać było na ufundowanie okazałego, murowanego kościoła, który zastąpił starszą budowlę. Prace rozpoczęto blisko końca XIV stulecia, przy czym prowadzono je w kilku fazach, z których pierwsza objęła wschodnią część budowli. Wpierw zbudowane zostało prezbiterium, a zaraz po nim zakrystia. Około 1405 – 1410 roku ufundowano wieżę, którą w drugiej ćwierci XV wieku, po przerwie spowodowanej wojną polsko – krzyżacką, połączono murowanym korpusem ze starszą częścią wschodnią. Na sam koniec procesu budowlanego, jeszcze przed połową XV wieku, dostawiona została kaplica.
W 1409 roku wielki mistrz Ulrich von Jungingen podarował kościół farny w „Schonenberge” gdańskiemu szpitalowi św. Elżbiety, co miało nastąpić dopiero po śmierci ówczesnego proboszcza Andreasa. Pomimo przekazania, Jungingen zastrzegł sobie prawo patronackie kościoła, a zgoda biskupa na donację wydana została w 1411 roku, po zakończeniu wojny z Polską. Z dochodów kościoła 38 grzywien miało trafiać na szpital, reszta zaś na wikariusza przedstawianego przez szpital. Wszelkie prawa kościelne biskupa pomezańskiego miały pozostać niezmienione, a prawo mecenatu dla wielkiego mistrz zarezerwowane.
Zerwanie związku kościoła z gdańskim szpitalem prawdopodobnie nastąpiło w połowie XVI wieku, w związku z postępującą reformacją. W 1556 roku doszło do sporu między dwoma szpitalami: Ducha Świętego i św. Elżbiety z jednej strony a gdańskim przytułkiem dla dzieci z drugiej. W jego trakcie jako część majątku wspólnego wymieniana była także parafia Schönenberge, ale już w 1616 roku zarządcy obu szpitali oświadczyli, że kościół w Schönenberge już od 1571 roku nie był ich własnością. Jednocześnie jako jego duchownych wymieniono protestanckich pastorów, choć pod koniec XVI wieku kościół i parafia były znowu katolickie.
W 1785 roku wyremontowana została wieża kościelna. Następnie w 1857 roku dębowy, gontowy dach jej iglicy został zastąpiony łupkowym. W 1859 roku szczyt wschodni połączono z więźbą dachową żelaznymi kotwami, w 1866 roku przeprowadzono generalny remont dachu, cokołu i okien, w 1867 roku stara południowa kruchta została zburzona i zastąpiona nową, zaś w 1910 roku naprawiono szczyt wschodni. W 1945 roku wycofujące się wojska niemieckie spaliły zabytek. Według zeznań świadków dwóch niemieckich żołnierzy miało odmówić wykonania rozkazu podpalenia kościoła, z czego jednego rozstrzelano. Sam oficer natomiast miał zginąć wraz z innym żołnierzem w trakcie podkładania ognia.
Architektura
Kościół wzniesiono z cegły w wątku gotyckim, na planie prostokąta o wymiarach wnętrza 10.9 x 30 metry. Była to budowla orientowana, choć bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium, salowa, z wieżą po stronie zachodniej o szerokości korpusu i tej samej grubości murów, której podstawa zbudowana była z cegły na planie prostokąta, a górna część drewniana (niewielka grubość murów wskazywałaby, że murowane piętra wieży nie były nawet planowane). Do ściany północnej korpusu przystawiona była zakrystia z emporą na piętrze, dostępną za pomocą spiralnej klatki schodowej, a także niewielka kaplica, do południowej zaś prawdopodobnie przylegała kruchta.
Oprócz aneksów całość budowli opięta została przyporami, we wschodnich narożnikach umieszczonymi pod skosem, ale przy wieży rozmieszczonymi dość anachronicznie, pod kątem prostym w stosunku do osi kościoła. Ściana wschodnia kościoła wyróżniała się przepięknym, blendowo-sterczynowym, siedmioosiowym szczytem schodkowym, podzielonym w pionie i poziomie fryzami i lizenami na płyciny pokryte rzeźbionymi i malowanymi w tynku motywami maswerkowymi. Płyciny zamknięte były łukami odcinkowymi, do których szczególne upodobanie na obszarze Żuław Malborskich wiązało się z budową Pałacu Wielkich Mistrzów na zamku w Malborku (jego zasadnicza część powstała około 1380/1390 roku). Poprzez odwołania do tego wzorca, moda na zastosowanie łuków odcinkowych rozpowszechniła się w całej okolicy. Nieco prostszym półszczytem zamknięta została na wschodzie zakrystia.
Artykulację poziomą elewacji zewnętrznych kościoła stanowił profilowany gzyms cokołowy oraz ujęty nieznacznie wysuniętymi rzędami cegieł fryz tynkowy pod okapem (za wyjątkiem dolnej kondygnacji wieży). Na ścianie wschodniej fryz ten wyróżniony był malowanym wzorem maswerkowym. W wielu miejscach na zewnętrznych elewacjach zastosowano zendrówki, tworzące geometryczne wzory. Zasada ta nie była jednak konsekwentnie stosowana na całej powierzchni ścian, co wynikało z różnej jakości wypału i barwy poszczególnych partii cegieł.
Oświetlenie kościoła zapewniały dwa duże, obustronnie rozglifione, ostrołuczne okna o profilowanych ościeżach, umieszczone między przyporami w ścianie południowej części prezbiterialnej. Dwa kolejne okna przepruto mniej więcej pośrodku południowej elewacji, przy czym jedno z nich utworzono węższe z powodu kruchty. Duże, dwudzielne, ostrołuczne okno osadzono na osi ściany wschodniej, flankowane przez dwie blendy zamknięte odcinkowo. Uskokowe, jednodzielne, ostrołuczne okno przebito też w zachodniej ścianie wieży, tuż nad ostrołucznym portalem wejściowym, którego profilowanie opuszczono do wysokości cokołu wieży. Drugie wejście do budowli znajdowało się pośrodku ściany południowej korpusu. Elewacja północna korpusu, częściowo zastawiona aneksami, pozbawiona była otworów okiennych i wejściowych.
Wnętrze kościoła pomimo oszkarpowania nie było podsklepione. Stanowiło jednolitą i wydłużoną salę, utworzoną bardzo podobnie we wszystkich trzech częściach budowli. Zastosowanie takiej konsekwencji pomimo kilku rożnych etapów budowlanych było bardzo rzadkie, zwłaszcza dla dolnej partii wieży bez analogii w architekturze sakralnej na terenie państwa zakonnego. Wewnętrzne elewacje urozmaiciło kilka wnęk ściennych o dwuspadowych, odcinkowych i prostych zamknięciach, ostrołuczna arkada otwierająca się na kaplicę północną oraz portale do zakrystii i na emporę. Tą ostatnią zwrócono do wnętrza prezbiterium dużym, profilowanym, ostrołucznym otworem, portale natomiast zamknięto odcinkowo, ale osadzono w ostrołucznych wnękach.
Stan obecny
Kościół w Ostaszewie po spaleniu w trakcie drugiej wojny światowej pozostawiono w ruinie, co niestety doprowadziło do późniejszego zawalenia osłabionego szczytu wschodniego. Zabytkowa budowla jest obecnie obiektem z zachowanymi w pełnej wysokości murami obwodowymi i niestety z jedynie dolnym fragmentem bogatego niegdyś szczytu. Zabytek jest zabezpieczony, lecz nieudostępniony do zwiedzania od wewnątrz, co uniemożliwia obejrzenie ściennych wnęk, arkady kaplicy czy portali zakrystii. Kruchta wraz z małą apsydą po stronie południowej korpusu jest dodatkiem nowożytnym z XIX wieku. W okresie tym przelicowany został też cokół, który w oryginalnej formie zachował się po stronie południowej, na lewo od kruchty, w jednym przęśle korpusu i przy ścianie wieży.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Herrmann C., Dawny katolicki kościół parafialny pw. św. Jana Chrzciciela w Ostaszewie. Ekspertyza historyczno-budowlana, Olsztyn 2013.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Schmid B., Bau-und Kunstdenkmäler des Kreises Marienburg, Die Städte Neuteich und Tiegenhof und die lädlichen Ortschaften, Danzig 1919.