Historia
Kościół św. Andrzeja wzniesiony został w latach 1538-1549, prawdopodobnie na miejscu wcześniejszej budowli sakralnej, gdyż parafia w Osieku funkcjonowała od pierwszej ćwierci XIV wieku. Być może jego fundatorem był Seweryn Boner, ówczesny właściciel osady. W latach 1610-1617 do kościoła została dobudowana od zachodu wieża, a w pierwszej połowie XVIII wieku murowana zakrystia została zastąpiona nową, drewnianą, z kolei do ścian nawy i prezbiterium dostawiono soboty. W 1802 roku spaleniu uległa wieża w wyniku uderzenia pioruna. Szczęśliwym zbiegiem okoliczności pożar nie rozprzestrzenił się na całość budowli.
Drewniana świątynia w Osieku przestała być użytkowana w 1908 roku, gdy funkcję kościoła parafialnego przejął nowy budynek. Początkowo zabytkowy kościół miał ulec rozebraniu, jednak nie zgodził się na to konserwator zabytków oraz miejscowy dziedzic, Oskar Rudnicki. Przeznaczyli oni niezbędne środki na naprawy, choć gruntowny remont nastąpił dopiero w latach 1970-1975, a odnowienie wnętrza i wyposażenia w latach 80-tych i 90-tych XX wieku.
Architektura
Kościół został zbudowany z drewna modrzewiowego w konstrukcji zrębowej, oprócz późniejszej wieży, która otrzymała konstrukcję słupowo-ramową. Nawę i prezbiterium utworzono z ułożonych poziomo wieńców z bierwion łączonych w narożach, następnie oszalowanych. Konstrukcja zrębowa w późnogotyckich kościołach z rejonu Małopolski była kształtowana w charakterystyczny sposób, nieznacznie zwężając się ku górze poszczególnych wieńców. Sposób ich łączenia w narożach był zróżnicowany, ale zawsze towarzyszył im tzw. kryty czop, czyli element usztywniający dodatkowo samo wiązanie. Był to podstawowy czynnik wyróżniający wczesnośredniowieczną, prymitywną konstrukcję od stosowanej przez zawodowych cieśli z okresu dojrzałego gotyku.
Kościół pierwotnie składał się z czworobocznej, zbliżonej do kwadratu nawy oraz węższego, wielobocznie zamkniętego na wschodzie prezbiterium. Prawdopodobnie już w chwili powstania od północy przystawiono do niego zakrystię. Całość przykrył gontowy, dwukalenicowy dach, co było bardziej charakterystyczne dla drewnianych kościołów typu śląskiego, niż małopolskiego, gdzie najczęściej stosowano wspólną kalenicę dla nawy i prezbiterium. Zarówno nad nawą jak i prezbiterium dach uzyskał typowe dla gotyku strome połacie, nadające bryle kościoła dużej smukłości. Obie części kościoła otoczono później otwartymi sobotami o wydatnym gontowym zadaszeniu, które nieco optycznie zniwelowały wysoką sylwetkę budowli.
Położona w zachodniej części kościoła wieża otrzymała pochyłe, oszalowane ściany, których trzon wzniesiony został w konstrukcji słupowo-ramowej. W jej środkowej części wystawiono siodłowy daszek, u góry zwieńczono zaś izbicą a wyżej ostrosłupowym hełmem, który dawniej był iglicowy z czterema towarzyszącymi narożnymi wieżyczkami. Choć wieża wzniesiona została w XVII wieku, jej konstrukcja oraz cechy stylistyczne nawiązywały jeszcze do okresu późnego średniowiecza.
Stan obecny
Kościół zachował w dużej części do czasów współczesnych późnogotycką sylwetkę, pomimo nowożytnych przekształceń związanych z dobudowaniem wieży, przebudowaniem zakrystii czy dostawieniem podcieni. Zmodernizowane zostały też otwory okienne, ale zachował się w nawie gotycki, profilowany portal o wykroju w ośli grzbiet. Przetrwała także oryginalna więźba dachowa ze znakami ciesielskimi. Wyposażenie oraz wystrój wnętrza, łącznie z polichromiami, pochodzi z okresu nowożytnego. Najstarszym zachowanym elementem jest późnogotycka chrzcielnica z początku XVI wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Brykowski R., Drewniana architektura kościelna w Małopolsce XV wieku, Warszawa 1981.
Brykowski R., Kornecki M., Drewniane kościoły w Małopolsce południowej, Wrocław 1984.
Cisowski B., Duda M., Szlak architektury drewnianej. Małopolska, Kraków 2005.
Krasnowolski B., Leksykon zabytków architektury Małopolski, Warszawa 2013.