Historia
Osada Osice (Wossitz) po raz pierwszy wymieniona została w dokumencie z lat 1308 i 1310 pod nazwą Osyeze. Prawdopodobnie w tym okresie wzniesiony został we wsi pierwszy kościół, jeszcze o konstrukcji szkieletowej. Pod koniec XIV wieku lub na początku XV stulecia budowla ta została przebudowana w murowaną. Kolejne prace budowlane, między innymi związane ze szczytem wschodnim, prowadzono pod koniec XV wieku.
Początkowo kościół nie pełnił funkcji fary. Osice samodzielną parafią zostały dopiero w 1560 roku. Ponadto w okresie reformacji budowla przejęta została przez protestantów, a patronat nad nią zaczął wówczas dzierżyć magistrat protestanckiego miasta Gdańsk. Zapewne z powodu przejęcia kościoła przez nową kongregację i odmienne wymagania nowego kultu, przekształcone zostało wyposażenie i wystrój budynku.
W 1786 roku kościół przebudowano i powiększono w kierunku północnym, dostawiono także wieżę, a jego wyposażenie ponownie przekształcono, tym razem w stylistyce barokowej. W drugiej połowie XIX wieku dobudowano nową zakrystię, a w 1933 roku zabytek poddano gruntownemu remontowi w związku z wymianą stropu nawy. Po 1945 roku kościół ponownie przejęty został przez katolików i rekonsekrowany pod nowym wezwaniem św. Antoniego.
Architektura
Kościół w średniowieczu był niewielką i prostą budowlą salową, pierwotnie konstrukcji szachulcowej, a więc z drewnianym szkieletem wypełnionym gliną wymieszaną sieczką z trocinami lub wiórami. Od początku XV wieku tworzył go murowany z cegły w wątku gotyckim korpus o długości około 15,5 metrów, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium. Po wschodniej stronie ściany północnej mieściła się mała zakrystia.
Mury kościoła wzmocnione były uskokowymi przyporami, w narożnikach usytuowanymi pod skosem, a przy ścianach wzdłużnych prostopadle do osi. Dwie środkowe przypory południowe wyróżniono umieszczając na nich tynkowane wnęki o odcinkowych zamknięciach. Pomiędzy przyporami rozmieszczono uskokowe okna o bardzo lekko zaznaczonych ostrołukach, przy czym okna wschodnie utworzono pod dwoma półkolistymi arkadami rozpiętymi pomiędzy przyporami. Elewacje w średniowieczu dekorowane były fryzem z malowanym na czerwono maswerkowym motywem czwórliści. Wejście początkowo znajdowało się po stronie południowej.
Główną ozdobą średniowiecznej budowli od strony zewnętrznej był czwórosiowy szczyt wschodni, podzielony trójkątnymi w przekroju filarkami przechodzącymi w sterczyny. Pomiędzy nimi przestrzenie wypełniono pojedynczymi i zdwojonymi blendami o ostrołucznych i odcinkowych zamknięciach, z których najwyższe zwieńczono łukami w ośle grzbiety, a także płycinami trójkątnymi. Blendy zdwojone zwieńczono maswerkowymi, dwuściennymi laskowaniami tworzącymi po trzy kolejne tynkowane, drobne płyciny. Cechą charakterystyczną szczytu był brak jakiegokolwiek podziału horyzontalnego. Dwoma blendami ozdobiony został półszczyt wschodni zakrystii.
Stan obecny
Kościół tylko częściowo zachował pierwotny układ przestrzenny. Z powodu XVIII-wiecznej przebudowy rozebrana została średniowieczna ściana północna i zachodnia. Nowe, dużo cieńsze, nie zostały już wzmocnione przyporami. Ponadto przy ścianie średniowiecznej zakrystii znajduje się dziś nowożytny aneks, a od zachodu ryglowa wieża (zachowała się zewnętrzna północna i wschodnia ściana pierwotnej zakrystii, rozebrano natomiast wewnętrzną południową ścianę i zewnętrzną zachodnią). Najcenniejszym elementem zabytku pozostaje wschodni szczyt z końca XV wieku. W ścianie pierwotnej zakrystii widoczne są jeszcze ślady malowanego fryzu maswerkowego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, kościół filialny pw. św. Antoniego z Padwy, J.Gzowski, nr 5742, Osice 1991.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Westpreußen, der Landkreis Danzig, Danzig 1885.