Historia
Parafia powołana została w Ornecie (Wormditt) wraz z lokacją miasta w 1308 roku. Jej pierwszy pleban odnotowany został w źródłach pisanych już cztery lata później. W 1359 biskup Jan Stryprock odnowił przywilej lokacyjny, w którym uposażył miejscowy kościół sześcioma włókami ziemi. Był on już w budowie od około połowy XIV wieku, a więc od czasów rządów biskupa warmińskiego Hermana z Pragi lub Jana z Miśni. Mury korpusu nawowego wzniesiono przed 1362 rokiem, ponieważ według badań dendrochronologicznych drewno na dach zostało ścięte na przełomie 1362 i 1363 roku. Następnie około 1370 roku wybudowano wieżę – dzwonnicę, a konsekracja ukończonej budowli odbyła się pod przewodnictwem biskupa warmińskiego Henryka III Sorboma w 1379 roku.
Od końca XIV wieku rozpoczęto dostawianie do naw bocznych korpusu kaplic, z których dwie pierwsze po stronie południowej zostały konsekrowane w 1394 roku. Około początku XV wieku prawdopodobnie zbudowano trzy kaplice północne, zaś w 1422 roku założono fundamenty pod kaplicę św. Krzyża po północnej stronie wieży. Kolejne wzmianki związane z kaplicami odnotowywano w latach 1426, 1431, 1442 i 1443. Na zakończenie prac obydwa ciągi kaplic zwieńczono szczytami, być może także w ostatniej fazie, przed końcem XV wieku, we wnętrzu założono sklepienia gwiaździste. W 1494 roku kościół został ponownie konsekrowany, tym razem przez biskupa Łukasza Watzenrode. Nadano mu wtedy wezwanie świętych Jana Chrzciciela i Jana Ewangelisty.
Od XVI wieku wygląd zewnętrzny kościoła nie ulegał już większym zmianom. Świątynia była remontowana w 1525 roku, po zakończeniu wojny polsko-krzyżackiej. W latach 1730 – 1740 w ramach napraw po pożarze przeprojektowano wnętrza i dachy kaplic bocznych. W 1817 roku przebudowano szczyty kaplic, poddano renowacji zakrystię i emporę. Kolejne remonty prowadzono w 1860 roku i na większą skalę w latach 1899-1901, choć bez znaczących zmian konstrukcyjnych. Po uszkodzeniu wieży i szczytu w 1945 roku dalsze naprawy przeprowadzono po zakończeniu drugiej wojny światowej.
Architektura
Kościół otrzymał formę orientowanej względem stron świata, krótkiej, czteroprzęsłowej i trójnawowej bazyliki, bez wydzielonego zewnętrznie z bryły prezbiterium, ale z rzędami kaplic od północy i południa, za sprawą których korpus w planie uzyskał wymiary 30,6 x 28,8 metrów (30,6 x 19,6 metrów bez kaplic). Nawa główna została znacznie podwyższona w stosunku do obu naw bocznych, a po stronie zachodniej usytuowano wieżę o wysokości 45 metrów, wzniesioną na planie czworoboku o wymiarach 9,7 x 10,7 metra i oflankowaną z dwóch stron dwoma większymi kaplicami na planie kwadratu. Całość wybudowano z cegły w wiązaniu gotyckim (wiązania wendyjskiego użyto tylko przy jednej kaplicy południowej) na niskim kamiennym cokole, przy wykorzystaniu licznych kształtek i zdobionych terakotowych płytek.
Pierwotnie korpus kościoła opięty był od zewnątrz przyporami, pomiędzy które następnie wkomponowano boczne kaplice (oraz północno – wschodnią zakrystię), posiadające tą samą wysokości jak nawy boczne, co sprawiło wrażenie istnienia czwartej i piątej nawy. Co więcej nad elewacjami bocznymi wzniesiono rzędy zwieńczonych sterczynami szczytów, które ukryły wspólne dla kaplic i poszczególnych przęseł naw bocznych dachy. Spomiędzy nich wysunięto rzygacze, odprowadzające nadmiar wody deszczowej. Zewnętrzne elewacje udekorowano też szerokim ceglanym fryzem z terakoty, zdobionym płaskorzeźbami głów męskich, kobiecych, oraz motywami roślinnymi. Każdą kaplicę oświetlono jednym wysokim, ostrołucznie zamkniętym oknem, obustronnie flankowanym dwoma profilowanymi, ostrołucznymi blendami o podobnej wysokości (jedynie w przęsłach skrajnych przy narożnikach umieszczono po jednej blendzie). Po dobudowaniu kaplic wysunięte na zewnątrz pozostawiono jedynie cztery przypory wschodnie, z których dwie narożne pozostały pod skosem.
Od wschodu nawę główną zamknięto sześcioosiowym szczytem, dekorowanym ciągłymi blendami o profilowanych krawędziach, ułożonymi w układzie piramidalnym, ale z dwoma środkowymi o równej wysokości. Blendy rozdzielono trójkątnymi w przekroju lizenami, przechodzącymi w sterczyny. Zarówno krawędzie szczytu jak i sterczyny ozdobiono żabkami. Nawy boczne i kaplice zwieńczono na wschodzie i zachodzie ścianami parawanowymi, połączonymi z ciągiem szczytów ścian wzdłużnych kościoła w ten sposób, że od północy i południa zostały one zakończone półszczytami. Każdy z owych gotyckich parawanów podzielono lizenami przechodzącymi w sterczyny, pomiędzy którymi utworzono wąskie, profilowane blendy. Na elewacji wschodniej blendy przy nawie północnej wyróżniono wimpergami (zdobionymi kwiatonami i żabkami), natomiast na ścianie zachodniej przywieżowej kaplicy wimpergi wpisano też w same blendy. Podobną, bardzo ozdobną formę z połączonych wimperg uzyskał również hełm wielobocznej wieżyczki schodowej wysuniętej ryzalitowo przed przywieżową kaplicę.
Zewnętrzne elewacje wieży uzyskały silnie wertykalny charakter, z jedynym podziałem poziomym w postaci tynkowanego fryzu przedłużonego ze ścian kaplic bocznych. Górną część wieży z każdej wolnej strony podzielono wysokimi, ostrołucznie zamkniętymi, profilowanymi uskokami płycinami, wewnątrz których umieszczono otwory okienne. Kolejne, wąskie blendy lancetowate z tynkowanymi samymi zwieńczeniami znalazły się po bokach. Wieżę zakończono ośmioboczną, niską nadbudową (podobnie jak w kościele farnym w Radzyniu Chełmińskim).
Wnętrze kościoła w drugiej połowie XV wieku nakryte zostało sklepieniem gwiaździstym o różnych rysunkach w nawie głównej i nawach bocznych oraz w kaplicach. Podział na nawy wyznaczyło sześć niskich, sześciobocznych filarów i cztery półfilary przyścienne, podtrzymujących ostrołuczne arkady. Szeroko do wnętrza naw bocznych otwarte zostały arkadami także boczne kaplice. Trzy boki filarów międzynawowych wysunięto ze ścian nawy głównej (clerestorium) aż do podstawy sklepień, dając wrażenie, że ściany te zostały wstawione nad arkadami między filarami kościoła halowego. Trzony filarów pozostawiono gładkie, strefę kapitelową oznaczono jedynie opaską impostową. Żebra sklepienne opuszczono na wsporniki maswerkowe oraz niektóre o formie masek. Elewacje wewnętrzne kościoła od XIV do XVI wieku pokrywane były barwnymi polichromiami, pośród których znajdowała się koronacja NMP, przedstawienie św. Anny w towarzystwie św. Jana i Jakuba oraz męczeństwo św. Sebastiana.
Stan obecny
Kościół w Ornecie jest zabytkiem wyjątkowym pod wieloma względami. Ma osobliwą i niespotykaną formę bryły bazylikowej, poprzez zamaskowanie naw bocznych i kaplic jakby nawiązującej do budowli halowych. Wrażenie robi także ilość szczytów tworzących wieniec wokół całego kościoła, a także bogactwo zdobień, zwłaszcza niespotykany nigdzie indziej w takiej skali i zróżnicowaniu motywów kilkustrefowy, ceramiczny fryz. W różnych miejscach świątyni zachowały się również malowidła ścienne z XIV-XVI wieku, choć w paru fragmentach zostały mocno przemalowane przez konserwatorów na początku XX wieku. Szczyty kaplic i naw bocznych zostały przebudowane w 1818 roku, ale oparto je na średniowiecznej formie. Przed elewacją wschodnią nawy głównej dostawiony został płytki przedsionek.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler in Ermland, red. A.Boetticher, Königsberg 1894.
Grzybkowski A., Gotycka architektura murowana w Polsce, Warszawa 2016.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Kościoły i kaplice archidiecezji warmińskiej, tom 1, red. B.Magdziarz, Olsztyn 1999.
Rzempołuch A., Kościoły na Warmii, Mazurach i Powiślu, Olsztyn 1991.
Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich, Olsztyn 1992.