Historia
Budowę ceglanego zamku rozpoczęto z inicjatywy księcia Kazimierza I w 1228 roku, dzięki czemu był on jedną z najstarszych murowanych warowni na terenie państwa Piastów. Stanął on na miejscu starego grodu plemienia Opolan, istniejącego na nadodrzańskiej wyspie już od końca VIII wieku. W czasach monarchii piastowskiej gród był jednym z ważniejszych ośrodków na Śląsku, od momentu rozbicia dzielnicowego związanym z tytulaturą książąt. W 1198 roku w przekazach pisanych odnotowany został biskup wrocławski Jarosław, syn księcia Bolesława Wysokiego, nazwany „dominus de Opol”, natomiast w dokumencie z 1215 roku i w kolejnym przywileju dla mieszkańców Leśnicy z 1217 roku, książę Kazimierz I użył określenia „dux de Opel”.
Ufundowanie w latach 1211-1217 przez Kazimierza I miasta na prawym brzegu rzeki Odry, na miejscu podgrodowej osady targowej, spowodowało przeniesienie mieszkańców grodu z wyspy Pasieki na nowe miejsce, dzięki czemu na cyplu wyspy zwanym Ostrówek, można było podjąć budowę zamku. Ciężarem prac zgodzili się podzielić z księciem jego kasztelan Klemens z Ruszczy wraz z bratem Wierzbiętą, w zamian za dziewięć wsi i inne profity. W 1228 roku rozpoczęto wymianę drewnianej zabudowy grodowej na murowaną oraz budowę muru obronnego w miejsce wałów. Zakończenie głównych prac budowlanych nastąpiło około 1260 roku, w czasach syna Kazimierza I, księcia Władysława I, wtedy bowiem klasztor w Staniątkach pod Krakowem został uwolniony z obowiązków współuczestniczenia w budowie.
Prace nad rozbudową zamku kontynuował wnuk fundatora, a syn Władysława I, książę Bolesław I, który w latach 1283-1289 wzniósł główny dom zamkowy. W dokumencie z 1289 roku podarował on klasztorowi w Czarnowąsach 100 łanów frankońskich w lesie przy zamku opolskim, nazwanym wówczas „nowym”, co zapewne odnosiło się do niedawno ukończonego reprezentacyjnego budynku mieszkalnego. Następnie około 1300 roku z inicjatywy Bolesława I wzniesiono cylindryczną Wieżę Piastowską, a w 1307 roku biskup wrocławski Henryk z Wierzbna konsekrował kaplicę zamkową pod wezwaniem Jana Ewangelisty, apostołów Piotra i Pawła oraz Marii Magdaleny, na którą darował dziesięcinę ze wsi Niewodniki. Książę Bolesław ofiarował natomiast na kaplicę 6 łanów w Gosławicach. Za rządów Bolka II zamek powiększono o dom z kancelarią i mieszkaniem burgrabiego.
Zamek był siedzibą Piastów opolskich do śmierci ostatniego ich przedstawiciela, zmarłego w 1532 roku Jana II Dobrego. Z tej okazji cesarscy komisarze Ferdynanda Habsburga, który stał się wówczas właścicielem Opola, sporządzili spis inwentarza zamkowego. Zgodnie z nim w zbrojowni znajdowało się wówczas 13 pancerzy, 3 hełmy, 28 halabard, 260 landknechstowskich oszczepów, 57 starych hakownic, 23 nowe rusznice, 77 wielkich hakownic, 34 nowe oszczepy oraz 14 form do odlewania pocisków. Ponadto w sypialni książęcej znajdowały się dwa łóżka z kołdrami, prześcieradłami i poduszkami, stół, dwie ławy, kufer i jakiś świecący kamień. Skarbiec posiadał 600 tysięcy florenów, wiele kosztowności, 10 kamieni saletry, 4 kamienie prochu, 2 mosiężne kotły, ceber i skrzynię z kulami do hakownic, a spiżarnia z kuchnią 19 kotłów, 2 żelazne patelnie, 14 cynowych półmisków, 12 cynowych talerzy, 17 rożen, 3 moździerze, 4 cynowe lichtarze. Piwnica przechowywała beczkę starego wina, 2 gąsiorki miodu pitnego i 4 beczułki świdnickiego piwa. Na podwórzu były 3 kute wozy, kolaska i 5 koni powozowych z uprzężą. Habsburgowie zagarnąwszy do Wiednia dobra ruchome, oddali księstwo w zastaw.
W 1552 roku księstwo opolsko – raciborskie otrzymała księżna siedmiogrodzka Izabela, córka Zygmunta Starego. Przyjechawszy do Opola zastała zamek zaniedbany i pozbawiony wyposażenia. Odbudowy i rozbudowy podjął się w latach 1557-1566 Jan Oppersdorf. Z jego inicjatywy przebudowano skrzydła wschodnie i południowe. Pod koniec XVI wieku zamek został wzbogacony o fortyfikacje, które uczyniły go nowożytną twierdzą w trakcie wojny trzydziestoletniej. Niestety w 1615 roku został zniszczony przez pożar, choć w 1633 i 1634 roku zdołał odeprzeć oblężenia wojsk cesarskich generała Goetza. Po wojnie był budowlą podupadłą i zaniedbaną, zły stan nie pozwolił polskiemu królowi Kazimierzowi zamieszkać w nim, gdy przybył na Śląsk w 1655 roku. Z czasem zabudowania zamku zaczęto rozbierać. Wpierw w 1730 roku usunięto spalone skrzydło zachodnie, a w latach 1838-1855 rozebrano mury zamkowe i zasypano fosę. Wcześniej, w 1737 i 1739 roku dodatkowych zniszczeń dostarczyły kolejne pożary. W latach 1928-1931 na mocy decyzji władz niemieckich rozebrano resztę zamku, zachowując jedynie dzięki protestom mniejszości polskiej cylindryczną wieżę.
Architektura
Zamek opolski wzniesiono na miejscu wczesnośredniowiecznego grodu, w północnej, bagnistej części wyspy, na terenie Ostrówka, cyplu wyspy Pasieki oblewanej wodami rzeki Odry. Składał się on z wielobocznego narysu masywnego muru obronnego o grubości 2-3 metrów, z grubsza powtarzającego przebieg drewniano – ziemnych wałów grodu, wysuniętej przed obwód murów na północy czworobocznej wieży o niewielkich rozmiarach, oraz czworobocznego, wolnostojącego budynku mieszkalnego o wymiarach 12 x 15 metrów, być może o wieżowym charakterze. Donżon ten znajdował się w południowo – zachodnim narożu założenia, a więc po przeciwnej stronie bramy, w teoretycznie najbezpieczniejszym miejscu dziedzińca.
Mur obronny zamku na odcinkach szczególnie ważnych ze względów obronnych (np. w okolicach bramy wjazdowej na dziedziniec) wzniesiono jako pełny. Na pozostałych fragmentach obwodu kurtyny wykonano w technice opus emplectum, miały więc ceglane lica od strony zewnętrznej i wewnętrznej, natomiast rdzeń wypełniony był gruzem wapiennym i zaprawą. Ponadto w częściach cokołowych i miejscami w wyższych partiach wykorzystywany był kamień. Zwieńczenie muru stanowił krenelaż, czyli blankowane przedpiersie za którym znajdował się chodnik straży. Ze względu na znaczną grubość muru, zapewne nie był on poszerzany drewnianym gankiem, ale mógł się łączyć drewnianą kładką z piętrami niektórych zabudowań na dziedzińcu (np. z donżonem lub późniejszym stołpem). Mur obronny posadowiony został na zniwelowanych wałach grodu, dlatego narażony był na osiadanie i problemy ze statyką, a w konsekwencji musiał być od XIV wieku podpierany przyporami i na niektórych odcinkach przelicowywany.
W latach 80-tych XIII wieku zamek powiększono o budowlę reprezentacyjno – mieszkalną. Przy starszym donżonie od północy wzniesiony został piętrowy, wydłużony w planie dom, usytuowany dłuższą osią równolegle do sąsiedniej kurtyny. W jego górnej kondygnacji urządzono kaplicę pod wezwaniem Jana Ewangelisty, apostołów Piotra i Pawła oraz Marii Magdaleny, a także dwie lub trzy komnaty. W przyziemiu prawdopodobnie mieściły się trzy pomieszczenia, w jednotraktowym układzie typowym dla średniowiecza (środkowa sień i dwie boczne izby). W XIV wieku budynek miał zostać podwyższony o trzecią kondygnację. Zapewne przykryto go wówczas wysokim dwuspadowym dachem, przypuszczalnie opartym na schodkowych szczytach (takie szczyty podłużnego budynku ukazano na weducie z pierwszej połowy XVI wieku). Drugie piętro miało być dostępne za pomocą zewnętrznej spiralnej klatki schodowej.
Około 1300 roku przy bramie wjazdowej, w południowo – wschodniej części założenia, wybudowano cylindryczną wieżę, będącą typowym przykładem stołpu (bergfriedu), czyli wieży ostatecznej obrony. Została ona wzniesiona z cegły i posadowiona na głębokim, 6-metrowym fundamencie z kamienia polnego. Grubość jej murów w przyziemiu dochodziła do ponad 3 metrów, a wysokość do około 30 metrów. Nie była ona włączona w obwód murów obronnych, lecz usytuowana w bliskiej ich odległości. Pierwotnie wejście do niej znajdowało się około 10 metrów nad poziomem dziedzińca, na wysokości pierwszego piętra i dostępne było poprzez pomost z drewnianej galerii na koronie muru obronnego. W razie zagrożenia pomost ten mógł być łatwo demontowany, a same drzwi do stołpu zablokowane czterema ryglami osadzanymi w otworach w murze (pod koniec średniowiecza pierwotne wejście przekształcono na otwór okienny, a nowe umieszczono na tym samym poziomie, ale po stronie południowo – wschodniej, tak że łączyło się z pobliskim budynkiem). We wnętrzu stołpu w najniższej kondygnacji mieścił się okrągły, wysoki loch więzienny, pierwotnie dostępny jedynie przez otwór w sklepieniu. Wyżej znajdowało się mniejsze, sześcioboczne pomieszczenie, być może wartownia, usytuowana na poziomie wejściowym. Obie komory zostały zwieńczone ceglanymi kolebkami, choć górną dopiero pod koniec średniowiecza. Powyżej znajdowały się jeszcze trzy kondygnacje sześcioboczne przykryte drewnianymi stropami, przy czym na drugie piętro prowadziły późnogotyckie schody tunelowe utworzone poprzez odgrodzenie części pomieszczenia murem (pierwotnie poruszano się wyłącznie za pomocą drabin). Najwyższa kondygnacja wieży służyła do obrony czynnej. Prawdopodobnie była ona pierwotnie zwieńczona wysokim hełmem oraz dookolnym gankiem hurdycji.
W XIV i XV wieku dostawiano kolejne budynki przy murach obwodowych w części południowej i zachodniej dziedzińca. Rozbudowano także rejon bramy, którą w czasach Bolka II, a więc w latach 1313-1356, zaopatrzono w budynek bramny z mieszkaniem burgrabiego na piętrze. Budynek bramny wystawał częściowo przed główny obwód obronny, a jego zewnętrzne narożniki łączyły się z późniejszym zewnętrznym murem parchamu. Obok bramy usytuowano stajnie, podobno mogące pomieścić aż 80 koni, a na wprost niej, tworzący wschodnie skrzydło zamku dom księżnych, zwany też „wdowim dworem”. Wiadomo, iż w pobliżu wieży głównej mieściła się piętrowa kuchnia i piekarnia, przed którą znajdowała się chroniona drewnianą obudową studnia.
Stan obecny
Dziś jedyną pozostałością po zamku książąt opolskich na Ostrówku jest cylindryczna wieża zwana Piastowską, będąca symbolem miasta i jednym z jego najbardziej znanych elementów architektonicznych. Obecnie jest ona wciśnięta pomiędzy dawny budynek rejencji i amfiteatr. Pomimo tego, iż gdzieniegdzie można przeczytać, iż przedwojenny biurowiec jest jednym z najwspanialszych przykładów architektury modernistycznej, to faktycznie szpeci on zamkowe otoczenie i nijak się ma do historycznego wyglądu wyspy, tym bardziej, że wokół niego rozciąga się zastawiony autami parking i niższe współczesne zabudowania. Sama wieża po niedawnym remoncie udostępniona została do zwiedzania, przy czym jej wnętrze prezentowane jest w ciekawy sposób, pomimo braku znaczących eksponatów. Niestety w czasie restauracji nie pokuszono się o zmianę ahistorycznego zwieńczenia wieży.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Kastek T., Krzywka M., Mruczek R., Wyniki badań archeologiczno – architektonicznych na terenie zamku piastowskiego na Ostrówku w Opolu w sezonach 2011-2012, „Opolski Informator Konserwatorski”, 11/2013.
Lasota C., Małachowicz M., Wyniki badań architektonicznych „Wieży Piastowskiej” w Opolu na Ostrówku, „Opolski Informator Konserwatorski”, 10/2012.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Popłonyk U., Opole, Warszawa 1970.
Siemko P., Zamki na Górnym Śląsku od ich powstania do końca wojny trzydziestoletniej, Katowice 2023.
Zajączkowska U., Zamek piastowski w Opolu, Opole 2001.