Historia
Murowane obwarowania zaczęto wznosić w Opolu na miejscu starszych drewniano – ziemnych, prawdopodobnie za panowania księcia Bolesława I około 1285 roku. Pierwsza wzmianka o funkcjonującym murze obronnym pochodzi dopiero z 1391 roku, a nieco wcześniej, w latach 1382-1387 przy bramie Bytomskiej zbudowano mur zewnętrzny. W okresie tym włączono także w system fortyfikacji nowo wzniesiony zamek na Górce. W 1421 roku natomiast z okazji fundacji szpitala św. Aleksego książę biskup Jan Kropidło polecił wznieść dwie masywne przypory od strony Odry dla wzmocnienia muru przyszpitalnego i obrony mostu miejskiego.
W 1395 roku król polski Władysław Jagiełło oblegał zamek i miasto należące do Władysława Opolczyka, gdzie bronili się jego bratankowie. Oblężenie to, prowadzone z powodu chęci ukarania kłopotliwego sąsiada, podobnie jak wcześniejsze z 1393 roku, zostało zwinięte w wyniku pertraktacji. Dzięki paktowi zawartemu przez Bolesława V Wołoszka w okresie wojen husyckich Opole nie zaznało najazdów i zniszczeń, jednak miasto oblegały wojska Kazimierza IV Jagiellończyka w 1474 roku, za poparcie udzielone przez Mikołaja I opolskiego królowi węgierskiemu Maciejowi Korwinowi. Czternastodniowe oblężenie zakończyło się wówczas fiaskiem i król musiał wycofać się spod miasta, pozostawiając jedynie niewielki oddział. W 1497 roku po przewiezieniu przez bramę Mikołajską zwłok księcia Mikołaja II, ściętego na mocy wyroku sądu na rynku w Nysie, bramę zamurowano.
W 1578 roku ze względu na niebezpieczeństwo tureckie dokonano ostatnich większych remontów obwarowań, rozbudowano również bramy miejskie o szyje i budynki przedbramia. W 1583 i rok później dokonano naprawy paru baszt, lecz część zrujnowanego już muru musiała być także łatana zwykłym płotem. W 1588 roku ganek obrońców na murach pokryto gontem, a w 1591 roku baszty dachówką. Te ostatnie remonty na niewiele jednak się zdawały, gdyż jak podają źródła z 1602 roku, przez wyłomy w murach swobodnie przechodzili włóczędzy. Do naprawy cesarz Rudolf II zatwierdził w 1603 roku przydział drewna a także cegielni i pieców wapienniczych. Wszelkie efekty tych starań prawdopodobnie strawił największy w historii miasta pożar, który wybuchł w 1615 roku. Ogień zauważył wówczas strażnik pilnujący wieży, czy też baszty, a także miejski trębacz i gwizdacz. Po pożarze miasto rozpoczęło żmudną odbudowę.
Tragicznym okresem dla miasta była wojna trzydziestoletnia. Wpierw miasto złupiły wysłane na odsiecz Wiednia najemne oddziały lisowczyków, następnie w 1642 roku Opole zdobyli Szwedzi walczący z Habsburgami, a trzy lata później podobną próbę przeprowadził na czele oddziałów cesarskich Johann Götz. Jednak pomimo dwóch szturmów i wielodniowego ostrzału południowego odcinka muru, wojska szwedzkie miasto obroniły. W końcu XVIII wieku w związku z rozwojem techniki wojennej średniowieczne obwarowania utraciły swoje znaczenie militarne i zostały wyburzone w latach 1819 – 1848.
Architektura
Średniowieczne Opole miało w planie kształt zbliżony do prostokąta o zaokrąglonych narożnikach, w zachodniej części dopasowany do linii Młynówki, jednej z odnóg rzeki Odry. Obwód murów obronnych o długości około 1500 metrów obejmował miasto lokacyjne o wielkości 16 ha, był to więc jeden z najobszerniejszych organizmów miejskich Górnego Śląska. W linii obwarowań, we wschodniej części miasta, znajdował się jeden z opolskich zamków, zwany zamkiem Górnym. Był on obiektem zintegrowanym z systemem obronnym miasta, ale zarazem stanowiącym samodzielne założenie obronne. Drugi opolski zamek nie był połączony z miejskimi murami obronnymi, znajdował się bowiem na rzecznej wyspie.
Mur miejski wykonany został z cegły w wątku gotyckim, w technice opus emplectum, a więc z rdzeniem wypełnionym drobnymi fragmentami cegieł i zalanym zaprawą. Posiadał bardzo dużą grubość wahającą się od 2,3 do 3,25 metra i 6,6 do 7,5 metra wysokości. Różnice w budowie nawet sąsiadujących ze sobą fragmentów wynikały zapewne z budowy odcinkami, być może przez różne grupy murarzy, a nie z wyraźnych różnic chronologicznych. Mur zwieńczony był przedpiersiem z blankami, za którymi znajdował się chodnik dla obrońców. W późniejszym okresie na części obwodu mogło zostać wprowadzone proste przedpiersie z otworami strzeleckimi. W punktach newralgicznych mur wzmocniony był bartyzanami, a całość pierścienia obwarowań chroniło trzynaście baszt. W latach 1382-1387 południowy odcinek otrzymał dodatkowo drugi pas zewnętrznego, niższego muru, zaopatrzony w dodatkowe trzy lub cztery baszty.
Do Opola prowadziło pięć bram. Od południa wiodła brama Bytomska, zwana też Krakowską lub Groszowicką, od wschodu w pobliżu zamku na Górce brama Górna, zwana także Gosławicką, od północy przy kolegiacie brama Biskupia, zwana też Mikołajską, oraz od zachodu nad rzeką brama Odrzańska (Wrocławska) i Zamkowa przy klasztorze franciszkanów. Brama Odrzańska miała rzut prostokąta o wymiarach 8 x 9,2 metra, z przejazdem w przyziemu o szerokości 3,75 metra. Porównując plan bramy Odrzańskiej z widokami innych bram miejskich wydaje się, że wzniesiono je pierwotnie w analogicznej formie. W późniejszym okresie bramę Bytomską wzmocnił barbakan, a brama Biskupia została zamurowana w 1497 roku, po przewiezieniu przez nią zwłok księcia Mikołaja II. Poza bramą Bytomską również kolejne bramy miejskie rozbudowano u schyłku średniowiecza o krótkie szyje i budynki przedbramia.
Za murami miasto obiegała szeroka i głęboka fosa. W swym północnym odcinku miała od 16 do 18 metrów szerokości i nawet 5 metrów głębokości. Pomiędzy linią muru a brzegiem fosy pozostawiono szerokie na ponad 12 metrów przedpole (bermę). Na odcinku od Młynówki do baszty Wilk biegła wtórna, podwójna linia muru obronnego oraz druga linia fosy. Od strony północnej u schyłku średniowiecza, w końcu XV lub na początku XVI wieku, dobudowana została również wieloboczna basteja (baszta Rybacka) o wymiarach 7 x 13 x 27 metra. Wtedy też wokół miasta funkcjonowały umocnienia drewniano – ziemne, mające za cel dostosować Opole do obrony artyleryjskiej. Baszta Rybacka była budowlą o trzech kondygnacjach, być może nadbudowaną drewnianą izbicą, choć w murze nie zachowały się ślady po belkach tworzących tę konstrukcję. Była w całości wysunięta przed kurtynę muru w stronę fosy.
Stan obecny
Do naszych czasów obwarowania Opola przetrwały w postaci kilku stosunkowo niedługich odcinków murów. W trakcie rozbudowy miasta zatarte zostały natomiast ślady po fosie oraz ewentualnych umocnieniach drewniano – ziemnych. Najlepiej zachowane fragmenty murów obronnych podziwiać można jedynie na terenie klasztoru sióstr Notre Dame oraz częściowo zrekonstruowane przy katedrze. Na terenie klasztornym stoi do dzisiaj tzw. baszta Wilcza, a obok katedry odbudowano tzw. basztę Rybacką.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Popłonyk U., Opole, Warszawa 1970.
Przybyłok A., Mury miejskie na Górnym Śląsku w późnym średniowieczu, Łódź 2014.
Sypek A., Sypek.R., Zamki i obiekty warowne od Opola do Żywca, Warszawa 2014.