Historia
Franciszkanów sprowadzono do Opola między 1238 a 1241 rokiem, z inicjatywy księcia wrocławskiego Henryka Brodatego i księżnej opolskiej Violi. Ich pierwsze opolskie zabudowania zostały zniszczone przez najazd mongolski w 1241 roku, dlatego fundacja musiała być powtórzona przez księcia Władysława I i zatwierdzona na zjeździe prowincji franciszkańskiej w Zgorzelcu w 1248 roku. Wkrótce potem zaczęto budowę murowanego kościoła pod wezwaniem Świętej Trójcy, zaczynając od murów prezbiterium, które jednak już w 1307 roku zostało pochłonięte przez pożar.
Odbudowę zniszczonego konwentu rozpoczęto z inicjatywy księcia Bolesława I w 1309 roku od wzniesienia od południa kaplicy św. Anny, przeznaczonej na mauzoleum Piastów opolskich. Bolesław I uposażył także zakonników oddając im jezioro z lasem niedaleko Opola. Posiadłość ta została nazwana przez wdzięcznych mnichów na cześć księcia – Bolko. Do 1329 lub 1359 roku wyremontowano również klasztor i kościół, przekształcając ten ostatni z bazyliki w budowlę halową, lecz zachowując starsze prezbiterium. W drugiej połowie XV stulecia, po zniszczeniu stropu przez pożar, nakryto sklepieniem kaplicę św. Anny, a pod koniec tamtego wieku, wzniesiono północną wieżę przy narożniku prezbiterium i nawy oraz dostawiono kolejne kaplice.
W XV wieku zakon franciszkanów podzielił się na obserwantów i i minorytów, z których stare zabudowania klasztorne w Opolu posiadali ci ostatni. Konwent minorytów, podupadły po pożarze z 1501 roku, został rozwiązany bullą papieża Leona X, a następnie usunięty z Opola przez księcia Jana II Dobrego, który na opuszczone miejsce sprowadził bernardynów (obserwantów) z klasztoru św. Barbary na przedmieściu Groszowickim. Wznieśli oni lub przebudowali skrzydło południowe klauzury, prowadzili także prace przy skrzydle zachodnim. W latach 1568, 1572 i 1577 przekazano informacje o uszkodzeniu kościoła (głównie sklepień kaplic) oraz koniecznościach remontu, którego jednak bracia nie byli w stanie przeprowadzić. Co więcej na skutek postępującej reformacji w latach 1589-1605 klasztor opustoszał.
W 1605 roku kościół oraz klasztor ponownie objęli franciszkanie – minoryci, przybyli za zgodą cesarza Rudolfa II z prowincji krakowskiej. Dziesięć lat później ich zabudowania spłonęły, a dalsze zniszczenia były skutkami wojny 30-letniej, w trakcie której mnichów wygnano i splądrowano zabudowania. Kolejny raz kościół i klasztor odbudowano w 1646 roku, wprowadzając niestety do gotyckich budowli elementy barokowe. W czasach potopu szwedzkiego z lat 1655-1656, w odnowionym klasztorze urzędować mogła kancelaria króla polskiego Jana Kazimierza. Z tego powodu w refektarzu klasztornym 30 listopada 1655 roku ogłoszony został uniwersał królewski, wzywający naród polski do powstania przeciwko Szwedom.
Pożary z 1682 i 1739 roku spowodowały kolejne duże zniszczenia. W trakcie odbudowy wprowadzono do architektury kościoła dalsze elementy manieryzmu i baroku, zachowując jedynie ogólny pierwotny, gotycki kształt. Między innymi założono w kościele nowe sklepienia, przekształcono filary międzynawowe i otynkowano elewacje. W 1810 roku zakon poddano sekularyzacji, a kościół przekazano gminie ewangelickiej. W latach 1813–1814 mieścił się w nim lazaret armii rosyjskiej, natomiast w zabudowaniach klasztornych magazyny. Podczas II wojny światowej klasztor został spalony, a kościół poważnie uszkodzony. W latach 1950-1959 przystąpiono do renowacji i ponownego przystosowania zabytku do potrzeb kultu katolickiego.
Architektura
Klasztor opolskich franciszkanów usytuowano na działce miejskiej przy południowo – zachodnim narożniku rynku. Składał się on z kościoła Świętej Trójcy oraz zabudowań klauzury po stronie południowej, rozmieszczonych na rzucie czworoboku, z podsklepionym krużgankiem obiegającym wirydarz. Od zachodu w bliskiej odległości klasztoru przebiegały miejskie mury obronne i rzeka Odra za nimi, przez którą most z bramy Górnej wiódł na zamek. Od południa odcinek do murów obronnych zajęty był ogrodami lub zabudową gospodarczą konwentu.
Kościół franciszkański po odbudowie z pierwszej połowy XIV wieku otrzymał formę budowli halowej, trójnawowej, z zamkniętym ścianą prostą prezbiterium o wymiarach 20 x 8 metrów. Czteroprzęsłowy korpus nawowy wielkości 28,8 x 15,7 metra od zachodu zamknęła fasada odchylona od osi. Ściany kościoła, wysokie na 15,2 metra, opięto przyporami. W prezbiterium między przyporami przepruto ostrołukowe, obustronnie rozglifione okna z maswerkami, a powyżej umieszczono ceramiczny fryz rombowo-arkadkowy. Nawy boczne ozdobiono fryzem z ukośnie ustawionych cegieł, natomiast fasada zachodnia była prosta, przepruta dwoma oknami oraz zwieńczona trójkątnym szczytem zdobionym sterczynami. Od północy na styku korpusu i prezbiterium dostawiona została w XV wieku czworoboczna wieża, wyżej przechodząca w wielobok. Przy korpusie od północy znalazły się dwie jednoprzęsłowe kaplice, a od południa trójprzęsłowa kaplica św. Anny, zwaną także Piastowską, jako łącznik pomiędzy kościołem a klauzurą. Ponadto przy przęsłach zachodnich nawy południowej usytuowano dwuprzęsłową kaplicę św. Maksymiliana.
Wewnątrz cztery przęsła prezbiterium nakryto sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Jego ceglane żebra o przekroju gruszkowym wsparto na wielobocznych służkach z kamiennymi kapitelami ozdobionymi motywami roślinnymi. Korpus nawowy pierwotnie przykrywały sklepienia krzyżowo – żebrowe. Pod prezbiterium umieszczona została krypta, prawdopodobnie przeznaczona dla księżnej Elżbiety świdnickiej, żony Bolka II. Ukształtowano ją w wąską, sklepioną przestrzeń, pokrytą malowidłami z pierwszej połowy XIV wieku, przedstawiającymi między innymi scenę Ukrzyżowania.
Kaplica św. Anny uformowana została z trzech przęseł, początkowo przykrytych drewnianym stropem, a od drugiej połowy XV wieku sklepieniem gwiaździstym. Jego żebra o profilu gruszkowym wsparto na wielobocznych konsolach oraz spięto zdobionymi zwornikami. Jeden otrzymał rozetę, na drugim umieszczono złotego orła w koronie na błękitnym polu, herb księstwa opolsko-raciborskiego. Ściany kaplicy pokryte były od połowy XIV wieku gotyckimi polichromiami (widoczne jeszcze przy sklepieniu), natomiast pod posadzką, w narożniku północno – wschodnim znajdowała się krypta zbudowana z kamienia wapiennego i cegły.
Po południowo – zachodniej stronie kościoła pod koniec XV wieku usytuowana została wspomniana kaplica św. Maksymiliana, prostokątna w planie, dwuprzęsłowa, przykryta sklepieniem krzyżowo – żebrowym. Jej wnętrze pierwotnie także pokrywały ścienne polichromie. Od strony północnej korpusu nawowego na przełomie XV i XVI wieku umieszczono jednoprzęsłową kaplicę ze sklepieniem gwiaździstym z żebrami o przekroju trapezowatym. Obok niej znalazła się kaplica św. Jadwigi, również jednoprzęsłowa, kryta sklepieniem krzyżowo – żebrowym.
Stan obecny
Kościół klasztorny franciszkanów zachował się do dnia dzisiejszego w gotyckiej formie z widocznymi zmianami nowożytnymi, głównie powstałymi w okresie baroku. Przekształceniu uległy niestety szczyty prezbiterium i korpusu nawowego, górna część wieży oraz sklepienia i filary naw. Nie zachował się żaden portal średniowieczny prowadzący do korpusu, okna w korpusie przekształcono, a maswerki w prezbiterium odtworzono w XIX wieku, lecz w nieco uboższej formie (zastosowano wyłącznie elementy półkoliste). Również zabudowania klauzury klasztornej zostały poddane znacznej nowożytnej modernizacji, choć wciąż obejrzeć można krużganek przy skrzydle południowym, zwieńczony sklepieniem kryształowym z pierwszej połowy XVI wieku.
Gotycką ozdobą kościoła pozostaje kaplica św. Anny, mauzoleum Piastów opolskich z rzeźbionymi plastycznie postaciami na nagrobkach Bolka I, Bolka II, Bolka III oraz księżnej Anny Oświęcimskiej pochodzącymi z lat 1378-1382. Ważnym zabytkiem są także polichromie gotyckie z pierwszej połowy XIV wieku na ścianach krypty pod prezbiterium. Są to najstarsze zachowane malowidła ścienne na Śląsku. Ponadto z pierwszej bazyliki franciszkańskiej z drugiej połowy XIII wieku przetrwało wczesnogotyckie okno z maswerkiem z trzema trójliśćmi w kole w północnej ścianie prezbiterium oraz mury w dolnej partii prezbiterium i korpusu nawowego wyróżniające się wendyjskim układem cegieł. Górne partie murów kościoła wraz z obiegającym je fryzem i sklepieniem w prezbiterium pochodzą z pierwszej połowy XIV wieku.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Architektura gotycka w Polsce, red. M.Arszyński, T.Mroczko, Warszawa 1995.
Grzybkowski A., Gotycka architektura murowana w Polsce, Warszawa 2016.
Jasiński A.S., Tonkowicz J., Kościół i klasztor oo. franciszkanów w Opolu, Opole 2011.
Kozaczewska-Golasz H., Halowe kościoły z XIV wieku na Śląsku, Wrocław 2013.
Popłonyk U., Opole, Warszawa 1970.