Historia
Mury obronne i zamek w Opocznie zostały wzniesione bezpośrednio po lokacji miasta w 1365 roku w ramach programu budowy nowego ośrodka, na skrzyżowaniu dawnych szlaków handlowych z Sulejowa do Inowłodza, z Torunia na Lwów oraz ze Śląska na Ruś. Prócz obwarowań zbudowano w tym samym czasie także kościół parafialny. Opoczno należało do grupy miast nowo zakładanych z inicjatywy Kazimierza Wielkiego, przy czym zamek przeznaczony był na rezydencję starosty królewskiego zarządzającego okolicznymi dobrami monarchy oraz okazjonalnie miejscem, w którym zatrzymywał się król podczas podróży przez kraj.
W latach 1346-1368 w dokumentach odnotowywany był pierwszy znany starosta opoczyński, Sobek z Wyszkowic, który mógł być wyznaczony przez króla do nadzorowania budowy zamku, a rezydować w starszym dworze królewskim z początku XIV wieku, zlokalizowanym na terenie Staromieścia. Po Sobku urząd starosty sprawowali Piotr Rpiszka z Bedlina w 1394 roku i Rafał z Michowa na przełomie XIV i XV wieku. Król Władysław Jagiełło cztery razy odwidział zamek w Opocznie (w 1409, 1413, 1414 i 1432 roku), co pozwalałoby sądzić, iż był on wówczas ukończony, a przynajmniej zdatny do zamieszkania.
Zamek wzmiankowany był jako uszkodzony już w XVI wieku, co być może było związane z wcześniejszym wielkim pożarem miasta z 1483 roku. W tymże stuleciu mury obronne były utrzymywane, o czym świadczy przywilej z 1550 roku przeznaczający część dochodów na naprawę obwarowań. Uległy one zapewne zniszczeniom, podobnie jak zamek, podczas szturmu miasta w czasie wojny szwedzkiej 1655 roku. W XVII wieku miasto fortyfikowało się w obawie przed Tataram i Turkami, ale zakres prac nie jest znany. Zapewne mury nie były później remontowane, niemniej w XIX wieku zachowane były jeszcze znaczne odcinki. W tymże stuleciu nastąpiły w mieście prace regulacyjne, które przyczyniły się do rozbiórki murów obronnych. Rysunki z lat 1844-1846 wykonane przez Stanisława Chrząńskiego wskazują, że zamek był już wtedy ruiną, pomimo tego, iż jeszcze pod koniec XVIII wieku prowadzono przy nim prace naprawcze.
Architektura
Miasto założone zostało po północnej stronie niewielkiej rzeki Drzewiczki, na terenie pozbawionym większych różnic wysokości terenu. Obwód murów obronnych zakreślał kształt zbliżony do prostokąta, prawdopodobnie z zaokrąglonymi narożnikami północnym i wschodnim. Powierzchnia miasta w murach wynosiła niecałe 6 ha, długość linii obwarowań około 950 metrów. Mur obronny wykonany był z kamienia, podobnie jak inne murowane średniowieczne obiekty w mieście.
Obwód murów miejskich zaopatrzony był w baszty: prostokątne, otwarte od strony miasta i wysunięte na zewnątrz linii fortyfikacji. Wiadomo, iż funkcjonowała baszta narożna zachodnia i druga w odcinku południowo – zachodnim. Położone były po obu stronach miejsca, w którym przypuszczalnie znajdowała się brama miejska, w odległości około 40 i 70 metrów od niej. Druga z baszt oddalona była ponadto o 30 metrów od wieży zamku, usytuowanej w tej samej linii obwarowań. Prawdopodobnie w pozostałych bokach obwodu znajdowały się dalsze, podobne baszty wykuszowe, jednak ich ogólna liczba jest trudna do określenia. Źródła pisane nie pozostawiły informacji o zewnętrznych obwarowaniach miasta, ale prawdopodobnie było ono otoczone rowem fosy, jedną z najprostszych i najtańszych do wykonania fortyfikacji.
Do miasta prowadziły zapewne trzy bramy: od północnego – wschodu na przedłużeniu w stronę Radomia, od południowego – zachodu z kierunku Piotrkowa i od południowego – wschodu ku rzece. O formie architektonicznej bram nie przetrwały żadne przekazy. W 1599 roku na podstawie pozwolenia Zygmunta III przebito nową bramę od strony Krakowskiego Przedmieścia. Nie była to jednak brama miejska, lecz mniejsza furta, wylot z zamku na zewnątrz obwodu fortyfikacyjnego.
Zamek opoczyński był typowym zamkiem miejskim, zbudowany bowiem został jednocześnie z murami miejskimi i usytuowany w ich obrębie. Zajmował południowy narożnik miasta, a jego obwód warowny zamykał się w formie prostokąta. Od strony południowej chroniony był korytem rzeki Drzewiczki, na której założony został staw. W zachodnim rogu dziedzińca zamku znajdowała się prostokątna w planie wieża. Wjazd znajdował się zapewne w części północno – wschodniej, od strony placu rynkowego.
Stan obecny
Miejskie mury obronne i zamek nie zachowały się do czasów współczesnych. Obecnie na miejscu całkowicie rozebranego zamku znajduje się budynek władz powiatowych, zbudowany po 1874 roku i przebudowany w 1927 roku w stylu neorenesansowym. W czasie II wojny światowej z inicjatywy władz okupacyjnych rozebrano zachodnią część jego skrzydła południowego. Budynek mieści obecnie Muzeum Okręgowe w Opocznie.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Pankowski B., Stan badań archeologicznych nad średniowiecznymi zamkami dawnego województwa sandomierskiego, „Materiały i Sprawozdania Rzeszowskiego Ośrodka Archeologicznego”, tom 30/2009.
Późnośredniowieczne zamki na terenie dawnego województwa sandomierskiego, red. L.Kajzer, Kielce 2005.
Widawski J., Miejskie mury obronne w państwie polskim do początku XV wieku, Warszawa 1973.