Historia
Zamek Hohenstein powstał około połowy XIV wieku jako siedziba komornictwa krzyżackiego, w pobliżu granicy komturstwa ostródzkiego z Mazowszem. Tereny te były wówczas słabo zaludnione i porośnięte puszczą, a warownia strzegła granicy i traktu handlowego z Mazowsza wgłąb Prus. Inicjatorem budowy był Gunter von Hohenstein, komtur ostródzki od 1339 roku, od którego nazwiska zamek i osada przejęły nazwę. Po raz pierwszy Hohenstein odnotowano w źródłach pisanych w 1351 roku, zaś w 1359 roku lokowano sąsiednie miasto.
W 1410 roku, po bitwie pod Grunwaldem, która została stoczona kilkanaście kilometrów od Olsztynka, zamek został opanowany przez mieszczan i oddany we władanie Władysława II Jagiełły. Po powrocie w ręce krzyżackie, uszkodzono go podczas wojny polsko – krzyżackiej z 1414 roku i podczas wojny trzynastoletniej. Podczas ostatniej wojny zakonu z Polską, w grudniu 1519 roku Olsztynek zajęły wojska hetmana koronnego Mikołaja Firleja, które po kapitulacji załogi w sile dwustu żołnierzy, rozpoczęły trwającą ponad rok okupację zamku. Po sekularyzacji zakonu krzyżackiego w 1525 roku miasto przyłączono do Prus Książęcych, a zamek przeznaczono na siedzibę administracji książęcego starosty.
W 1651 i 1685 roku zabudowania zamkowe niszczone były pożarami. W końcu XVIII wieku po przebudowie urządzono w nich biura pruskiej intendentury, a następnie wyburzono część średniowiecznej zabudowy. W latach 1847-1849 pozostałości przekształcono w stylu neogotyckim i zamieniono na gimnazjum. Po zniszczeniach II wojny światowej, odbudowane fragmenty zamku włączone zostały w budynek szkolny.
Architektura
Zamek zbudowano na niewielkim wzniesieniu, chronionym od zachodu rzeką Jemiołówką, a od południowego – zachodu graniczącym z miastem. Oddzielało go od osady jedynie niewielkie przedzamcze, którego mury łączyły się z obwarowaniami miejskimi. Rdzeń zamku składał się z czworobocznego zespołu ceglanych i drewnianych zabudowań otoczonych murem obronnym, który wydzielał czworoboczny, lekko rozszerzający się ku zachodowi dziedziniec. Główne, murowane skrzydło usytuowane było w północno – wschodniej części założenia, najdalej położonej od zabudowań miasta. Po jego przeciwnej stronie, na drugim końcu dziedzińca stał kolejny budynek, tak że oba były ustawione równolegle do siebie. Był to układ bardzo rzadki na terenie państwa krzyżackiego, spotykany głównie w zamkach biskupich (Olsztyn, Reszel). Pozostała zabudowa w Olsztynku początkowo była zapewne konstrukcji drewnianej.
Główny dom wzniesiony na rzucie prostokąta o wymiarach w planie 10,7 x 28,7 metrów, był zapewne trójkondygnacyjny. Jego fundamenty i dolne partie murów wykonano z kamienia polnego, wyższe części z cegły. Elewacje zewnętrzne ozdobiono wypalaną cegłą zendrówką oraz podparto od południowego – wschodu masywną przyporą na której znajdował się wieloboczny wykusz prezbiterium kaplicy. Piwnice głównego domu składały się z trzech obszernych pomieszczeń przykrytych sklepieniami krzyżowo – żebrowymi. W pomieszczeniu południowym oparto je na dwóch ceglanych filarach o ściętych narożach. Parter najpewniej wzorem innych tego typu budowli także dzielił się na trzy pomieszczenia, podobnie pierwsze piętro. Ze średniowiecznych lustracji zamku wiadomo, iż na zamku funkcjonowała kuchnia, piekarnia, zbrojownia, mieszczące się zapewne w przyziemiu, oraz spiżarnie, umieszczone najprawdopodobniej w piwnicach i na najwyższej kondygnacji magazynowo – obronnej. Reprezentacyjne piętro mieściło kaplicę, refektarz i komnatę komornika. Na wysokości piętra funkcjonował też wykusz latrynowy, podwieszany od północnego – zachodu na granitowych wspornikach.
Prawdopodobnie zamek posiadał wieżę bramną (być może to ją ukazano na rycinie Hartknocha z XVII wieku, ponad dachami zamku). Przy zamku działał również browar, słodownia, młyn i folwark. Od południowego – zachodu przylegało niewielkie przedzamcze, na którym musiały być ulokowane zabudowania gospodarcze. Warownia włączona była w system obwarowań miejskich, zachowywała jednak autonomię względem miasta.
Stan obecny
Neogotycka przebudowa z połowy XIX wieku w poważnym stopniu zatarła średniowieczny charakter zamku. Pierwotne fragmenty zachowały się w postaci murów obwodowych dawnego głównego domu (skrzydła północno – wschodniego) do wysokości pierwszego piętra, ale przekształcone zostały wszystkie otwory okienne i wejściowe. Wewnątrz przetrwały tylko piwnice z gotyckimi, krzyżowo-żebrowymi sklepieniami. Obecnie w przebudowanym zamku mieści się siedziba Liceum Ogólnokształcącego oraz Zespół Szkół Zawodowych.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Die Bau- und Kunstdenkmäler der Provinz Ostpreußen, Die Bau- und Kunstdenkmäler des Oberland, red. A.Boetticher, Königsberg 1893.
Garniec M., Garniec-Jackiewicz M., Zamki państwa krzyżackiego w dawnych Prusach, Olsztyn 2006.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Knyżewski M., Formy siedzib średnich i niższych rangą urzędników krzyżackich w granicach obecnej Polski, „Archaeologia Historica Polona”, 26/2018.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.