Historia
Olsztynek (Hohenstein) prawa miejskie uzyskał w 1359 roku, ale budowlę murów obronnych rozpoczęto dopiero po 1414 roku, czyli po tzw. wojnie głodowej, kiedy to wojska polskie mocno zniszczyły miasto i jego okolice. Ostatni raz na ich należyty stan zwracano uwagę w czasie wojny trzynastoletniej w drugiej połowie XV wieku. W XVII wieku całe miasto zostało dotkliwie zniszczone przez wojny szwedzkie. Nastąpiła dewastacja murów miejskich, które nie stanowiły już skutecznej obrony przed nowożytną artylerią. Po pożarze w 1685 roku, baszty zaczęto adaptować na mieszkania. Na skutek kolejnego pożaru z 1804 roku zniszczeniu uległa zlokalizowana w pobliżu zamku brama Niemiecka, a kolejne lata XIX wieku spowodowały dalsze zniszczenia miejskich fortyfikacji, które traktowano jako łatwo dostępne źródło budulca. Otaczająca miasto fosa została zasypana i zamieniona na ogrody.
Architektura
Miasto założono nad brzegiem rzeki Jemiołówki, w sąsiedztwie zamku krzyżackiego, który znajdował się po stronie północno – wschodniej. Linia obwarowań biegła po obwodzie zbliżonym do prostokąta, z czworokątnym rynkiem pośrodku, przez który przechodziła główna ulica miasta. Północny narożnik miasta zajmował kościół farny (budowla jednonawowa z wielobocznym prezbiterium i zakrystią), zlokalizowany tuż obok murów obronnych, tak by jego wieża mogła być wykorzystywana do pełnienia funkcji strażniczo – obserwacyjnej (choć ostatecznie nigdy nie została ukończona).
Długość całego muru wynosiła około 1000 metrów, wysokość dochodziła do 9 metrów, a grubość w najszerszym miejscu u podstawy osiągała do 2 metrów. Do budowy fundamentów i cokołu użyto kamienia polnego, natomiast górne partie ścian licowane były cegłą układaną w wątku gotyckim. Przypuszczalnie mury wieńczył chodnik straży i blankowanie wykonane z cegły, później zastąpione prostym przedpiersiem z otworami strzeleckimi.
Kurtyny muru obronnego wzmocniono otwartymi od strony miasta basztami wykuszowymi, których łącznie było 13. Południowo – wschodni narożnik wzmocniony był okrągłą basztę pełną. Wschodnia część obwodu posiadała sześć baszt wykuszowych, otwartych od strony miasta, rozłożonych co 20-30 metrów, a więc w odległościach pozwalających na oddanie skutecznego strzału z kuszy. W ciągu południowo – zachodnim znajdowały się trzy baszty wykuszowe, a w ciągu północno – zachodnim i zachodnim było pięć baszt. Na odcinku północno – wschodnim oprócz bramy i fortyfikacji zamkowych przypuszczalnie nie było ani jednej baszty.
Do miasta prowadziły dwie bramy: Wysoka, zwana także Niemiecką, znajdująca się obok zamku, oraz Nidzicka, zwana również Polską, usytuowana w południowym ciągu murów. Obie rozmieszczone były więc na osi miasta, po przeciwnych stronach rynku, u wylotów krótkich ulic wiodących do niego. Prowadzić musiały do nich mosty przerzucane nad poprowadzoną po zewnętrznej stronie obwarowań fosą, zasilaną przez wody rzeki Jemiołówki.
Stan obecny
Do dnia dzisiejszego mury obronne w Olsztynku przetrwały na dużej części pierwotnego obwodu, niestety w formie mocno obniżonej, częściowo wkomponowanej we współczesną zabudowę. Nie zachowały się bramy miejskie. Z baszt w najlepszym stanie jest tzw. Dom Mrongowiusza, czyli przekształcona w późniejszym okresie na dom parafialny baszta łupinowa.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Czubiel L., Domagała T., Zabytkowe ośrodki miejskie Warmii i Mazur, Olsztyn 1969.
Herrmann C., Mittelalterliche Architektur im Preussenland, Petersberg 2007.
Mackiewicz H., Badania archeologiczne a rewitalizacja Olsztynka, „Warmińsko-Mazurski Biuletyn Konserwatorski”, nr 6, Olsztyn 2014.