Historia
Po założeniu Olsztyna (Allenstein) w roku 1353 miasto i zamek zaczęto otaczać wspólnym pierścieniem obronnym, zapewne początkowo ziemnym, a następnie murowanym. Początkowo miejskie mury miały chronić Olsztyn przed najazdami Litwinów, którzy w XIV wieku zapuszczali się na tereny południowej Warmii poprzez puszczę galindzką. W XV wieku miasto było kilkukrotnie zdobywane w trakcie wojen polsko-krzyżackich. Zwłaszcza dotkliwych zniszczeń doznało w czasie wojny głodowej, trzynastoletniej oraz popiej. Po tych doświadczeniach, pod koniec XV wieku, miasto zostało wzmocnione zmodernizowanym systemem obronnym, który umożliwił skuteczną obronę Olsztyna przez Mikołaja Kopernika w czasie wojny pruskiej.
W latach 1620 i 1657 spaliły się drewniane elementy konstrukcyjne murów, stropy i wiązania dachowe baszt. Duże zniszczenia spowodowała również wojna północna, podczas której Szwedzi w 1708 roku spalili miasto. Zniszczona wtedy została brama Górna, którą szybko naprawiono, lecz już przeciwskarpy i mur niski pozostawiono zrujnowany. Inne fragmenty obwarowań przekazywano w prywatne ręce i przekształcano je na mieszkania lub ogrody. Od XVIII wieku zaniedbywane mury straciły swoje znaczenie obronne i były stopniowo rozbierane przez mieszkańców, a cegły i kamienie wykorzystywane w budownictwie.
Architektura
Mury obronne Olsztyna zbudowane były z cegieł na kamiennej podmurówce. Miały od 1,6 do 2 metrów grubości i około 5-6 metrów wysokości licząc od strony miasta (wysokość całkowita około 8-9 metrów). Do przemieszczania się obrońców służyły murowe chodniki, które znajdowały się na wysokości około 3,20 metra nad cokołem.
Na całej długości obwodu murów umieszczonych było kilkanaście baszt, początkowo tylko prostokątnych i otwartych do wewnątrz, później zamkniętych, cylindrycznych. Baszty nie były rozmieszczone regularnie, jak to bywało w miastach krzyżackich, lecz zagęszczone w zależności od możliwości obronnych odcinka murów. Wejście do miasta zapewniały dwie bramy: Górna zwana także Wysoką oraz Dolna, dodatkowo przy zamku istniała Furta Młyńska, w południowej części murów kolejna furta przy przy bramie Dolnej oraz furta Wodna.
Brama Górna w obecnym kształcie pochodzi z okresu po przebudowie obwarowań w XV wieku. Wzniesiona została w stylu gotyckim, na planie zbliżonym do kwadratu o boku 9,5 metra. Jest czterokondygnacyjna, z pięterkiem tworzącym rodzaj piątej kondygnacji w strefie szczytu. Posiada dwuspadowy dach i schodkowe szczyty. Pierwotnie posiadała przedbramię, którego mury szyi miały 12 metrów długości oraz od 1,8 do 2 metrów szerokości. Szyja od strony zewnętrznej (polnej) kończyła się cylindryczną wieżą o średnicy 11 metrów. Obecnie od strony wschodniej do bramy dostawiona jest niższa, również czterokondygnacyjna przybudówka z XIX wieku.
Dogodne położenie miasta w zakolu Łyny sprawiło, że więcej niż połowa murów miejskich dodatkowo otoczona była biegiem rzeki. Pozostałą część chroniła fosa o szerokości 30–40 metrów, nawadniana wodą z Łyny. Pod koniec XV wieku, tam gdzie miasto nie było otoczone rzeką, a jedynie fosą, to jest od strony południowo-wschodniej i wschodniej, wzniesiono dodatkowy, zewnętrzny ciąg muru miejskiego, zwanego niskim. Mur ten oddzielony był od muru wysokiego międzymurzem, dodatkowo był on wyposażony w okrągłą basztę. Biegł on równolegle do muru wysokiego, odległość między nimi na odcinku północno-wschodnim miała wynosić około 12,5 metra, natomiast na odcinku południowo-wschodnim nie przekraczała 10 metrów. Ponadto po zewnętrznej stronie fosy znajdował się jeszcze jeden mur zwany przeciwskarpą.
W pobliżu murów miejskich usytuowany został kościół św. Jakuba, który jako masywna, murowana hala na rzucie prostokąta równolegle położona do linii obwarowań, zapewne także pełnił ważną rolę obronną, a co najmniej wartowniczo – ostrzegawczą.
Stan obecny
Najwięcej reliktów murów zachowało się przy ulicach: Okopowej, Kołłątaja, Bolesława Chrobrego, przy katedrze i przy Targu Rybnym. W dużej części są to odcinki które służą jako zewnętrzne ściany domów. Najciekawszym elementem jest Bama Górna usytuowana w północno-wschodniej części zespołu staromiejskiego.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Czubiel L., Domagała T., Zabytkowe ośrodki miejskie Warmii i Mazur, Olsztyn 1969.
Kaczyński B., Mackiewicz A., Badania archeologiczne przedbramia Bramy Górnej w Olsztynie, „Olsztyński rocznik konserwatorski”, Olsztyn 2014.
Strona internetowa wikipedia.org, Mury obronne w Olsztynie.