Historia
Olsztyn (Allenstein) przywilej lokacyjny uzyskał od kapituły warmińskiej w 1353 roku. Wtedy to zasadźca Jan z Łajs otrzymał zadanie wytyczenia granic miasta w zakolu rzeki Łyny, usytuowanego na linii przebiegającego południkowo traktu, obok starszego zamku i młyna wodnego. Miasto mogło wówczas zostać obwarowane tymczasowymi fortyfikacjami drewniano – ziemnymi, ale do budowy ceglanego muru obronnego przystąpiono zapewne już po 1378 roku, kiedy to obszar Olsztyna powiększono o Targ Rybny i tzw. Nowe Miasto.
Miejskie mury obronne początkowo miały chronić Olsztyn przede wszystkim przed najazdami Litwinów, którzy w XIV wieku zapuszczali się na tereny południowej Warmii poprzez puszczę galindzką. Po założeniu miasta pierwszy z tych najazdów miał miejsce już w 1356 roku. W XV wieku miasto było kilkukrotnie zdobywane w trakcie wojen polsko-krzyżackich. Dotkliwych zniszczeń doznało zwłaszcza w czasie wojny głodowej w 1414 roku, a także podczas wojny trzynastoletniej w 1459 i 1463 roku. W czasie wojny popiej z 1478 roku miasto nie było już oblegane, ale po złych doświadczeniach z poprzednich lat oraz w związku z rozwojem broni palnej, pod koniec XV wieku obwarowania Olsztyna wzmocniono o drugą linię muru obronnego. Umożliwiło to skuteczną obronę miasta przez kanonika Mikołaja Kopernika w czasie wojny pruskiej w 1521 roku, choć krzyżacki oddział który próbował sforsować miejskie mury nie był zbyt silny.
W 1620 i 1657 roku w trakcie pożarów miasta spaliły się drewniane elementy konstrukcyjne murów oraz stropy czy zadaszenia baszt. Duże zniszczenia spowodowała również wojna północna, podczas której Szwedzi w 1708 roku spalili miasto. Zniszczona wtedy została brama Górna, którą szybko naprawiono, lecz już zewnętrzny mur pozostawiono zrujnowany. Inne fragmenty obwarowań zaczęto przekazywać w prywatne ręce, co wiązało się z zastawianiem kurtyn zabudową mieszkalną i gospodarczą oraz przekształcaniem baszt na mieszkania. Od końca XVIII wieku zaniedbywane mury całkowicie straciły znaczenie obronne. Rozpoczęto stopniowe rozbiórki, z których cegły i kamienie wykorzystywane były do nowych przedsięwzięć budowlanych.
Architektura
Miasto założone zostało w zakolu rzeki Łyny, która ochraniała Olsztyn od zachodu i południa. W północno – zachodnim narożniku funkcjonował zamek, połączony z obwodem obronnym miasta, ale jednocześnie oddzielony od niego za pomocą fosy i własnego muru. W pobliżu murów miejskich, we wschodniej części obwodu, usytuowany został kościół św. Jakuba, który jako masywna, murowana hala na rzucie prostokąta, równolegle położona do linii obwarowań, zapewne także pełnił ważną rolę obronną, a co najmniej wartowniczo – ostrzegawczą.
Mury obronne Olsztyna zbudowane były z cegieł o wątku gotyckim, na kamiennej podmurówce. Miały od 1,6 do 2 metrów grubości i około 5-6 metrów wysokości licząc po stronie miejskiej od gruntu do odsadzki (wysokość całkowita wraz z przedpiersiem wynosiła około 8-9 metrów). Do przemieszczania się obrońców służyły chodniki straży umieszczone na wspomnianej odsadzce. Na całej długości obwodu murów umieszczonych było kilkanaście baszt, w większości prostokątnych i otwartych od strony miasta, a zamkniętych i cylindrycznych w newralgicznych z punktu widzenia obronności miejscach. Baszty nie były rozmieszczone regularnie, jak to bywało w miastach krzyżackich, lecz zagęszczone w zależności od naturalnych warunków obronnych terenu.
Wejście do miasta zapewniały dwie bramy: Górna zwana także Wysoką po stronie północnej oraz Dolna na południu. Obie umieszczone były na osi wzdłużnej miasta, u wylotu jednej z głównych ulic, która łączyła się z narożnikami umieszczonego pośrodku miasta placu rynkowego. Przed bramą Górną znajdowała się fosa, natomiast tuż przed bramą Dolną przebiegało koryto Łyny. Dodatkowo przy zamku, w północno – zachodniej części obwodu funkcjonowała furta Młyńska, furta Wodna skierowana była ku rzece, a kolejna furta znajdowała się przy bramie Dolnej.
Brama Górna po przebudowie z XV wieku uzyskała formę wieży na planie zbliżonym do kwadratu o boku 9,5 metra. Utworzone zostały cztery kondygnacje z pięterkiem tworzącym rodzaj piątej kondygnacji w strefie szczytu. Przykrycie zapewniał dwuspadowy dach i schodkowe, pięcioosiowe szczyty zdobione ostrołucznymi, dwudzielnymi blendami. Dekoracyjna była także elewacja wewnętrzna, zwrócona w stronę miasta, pokryta regularnym romboidalnym wzorem z cegły zendrówki. W przyziemiu funkcjonował przejazd bramny, zamykany broną osadzaną w prowadnicach blisko zewnętrznego wylotu. Przejazd przykryty był sklepieniem krzyżowym, natomiast wyższe kondygnacje rozdzielały drewniane stropy. Wieża bramna posiadała przedbramie, którego mury szyi miały 12 metrów długości oraz od 1,8 do 2 metrów szerokości. Szyja od strony zewnętrznej (polnej) kończyła się narożną, cylindryczną wieżą o średnicy 11 metrów.
Dogodne położenie miasta w zakolu Łyny sprawiło, że więcej niż połowa murów miejskich dodatkowo otoczona była biegiem rzeki. Pozostałą część chroniła fosa o szerokości 30–40 metrów, nawadniana wodą z Łyny. Pod koniec XV wieku, tam gdzie miasto nie było otoczone rzeką, a jedynie fosą, to jest od strony południowo – wschodniej i wschodniej, wzniesiono dodatkowy, zewnętrzny ciąg muru miejskiego, zwanego niskim. Mur ten oddzielony był od muru wysokiego międzymurzem, dodatkowo był on wyposażony w półkoliste basteje. Biegł równolegle do muru wysokiego, przy czym odległość między nimi na odcinku północno – wschodnim miała wynosić około 12,5 metra, natomiast na odcinku południowo – wschodnim nie przekraczała 10 metrów. Ponieważ mur zewnętrzny nie obiegał całego miasta, na południowym – wschodzie kończył się poprzeczną ścianą z cylindryczną basztą. Ponadto po zewnętrznej stronie fosy znajdował się jeszcze jeden mur o charakterze przeciwskarpy.
Stan obecny
Do czasów współczesnych zachowało się kilka odizolowanych odcinków muru obronnego, zarówno głównego jak i zewnętrznego, zwłaszcza w południowej, południowo – zachodniej i wschodniej części dawnego obwodu. W pobliżu ul. Okopowej na południe od zamku znajdują się liczne fragmenty, w tym o długości 17, 19 i 57 metrów. Kolejny odcinek zrekonstruowanego muru przy ul. Okopowej znajduje się po wschodniej stronie zamku. Fragmenty murów widoczne są również przy ul. Piastowskiej i Bolesława Chrobrego, a także między kościołem farnym a ul. Pieniężnego, gdzie zachowała się basteja muru zewnętrznego. Część z kurtyn służy dziś za zewnętrzne ściany nowożytnych domów. Najciekawszym elementem jest brama Górna, usytuowana w północnej części zespołu staromiejskiego. Obecnie od jej strony wschodniej dostawiona jest nieco niższa przybudówka z XIX wieku. Przedbramie nie zachowało się (w ostatnich latach odkryte i uczytelnione zostały jego pozostałości), w trakcie drugiej wojny światowej zawaleniu uległo sklepienie przejazdu bramnego, częściowo rekonstruowane musiały być szczyty.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Biała karta ewidencyjna zabytków architektury i budownictwa, mury obronne, W.Chodkowska, nr 6279, Olsztyn 2002.
Czubiel L., Domagała T., Zabytkowe ośrodki miejskie Warmii i Mazur, Olsztyn 1969.
Kaczyński B., Mackiewicz A., Badania archeologiczne przedbramia Bramy Górnej w Olsztynie, „Olsztyński rocznik konserwatorski”, Olsztyn 2014.
Rzempołuch A., Architektura i urbanistyka Olsztyna 1353-1953, Olsztyn 2004.