Historia
Zamek zbudowany został pod koniec XIII wieku, odnotowano go bowiem w aktach drugiego procesu biskupa krakowskiego Jana Muskaty, wytoczonego mu w 1306 roku przez arcybiskupa gnieźnieńskiego, Jakuba Świnkę. Początkowo określany był jako zamek Przemiłowic (castrum Przemilovicz). Nowa nazwa Olsztyn (Holstein) pojawiła się dopiero w 1349 roku, kiedy to wzmiankowano burgrabiego olsztyńskiego Zdziśka. Prawdopodobnie zmiana nazwy miała związek z przebudową pierwotnego drewnianego założenia na murowany zamek z fundacji króla Kazimierza Wielkiego.
W czasach Kazimierza Wielkiego Olsztyn stał się ośrodkiem okręgu zamkowego obejmującego miejscowe dobra królewskie. Na czele zamku stał urzędnik królewski – burgrabia, który prócz kompetencji administracyjno – gospodarczych spełniał również funkcję dowódcy załogi zamkowej. Zamek od początku swego istnienia miał również ochraniać zachodnie granice Królestwa Polskiego przed najazdami od strony Śląska i Czech, strzegł ważnego szlaku z Krakowa przez Lelów na Śląsk i do Wielkopolski, pełnił także funkcje więzienia królewskiego. Według tradycji za panowania Kazimierza Wielkiego przetrzymywany był w nim wojewoda poznański Maćko Borkowic, który zmarł skazany na śmierć głodową za zorganizowanie spisku przeciw królowi.
W 1369 roku poświadczona została wizyta na zamku króla Kazimierza Wielkiego, gdy nadawał prawo średzkie dla pobliskiego Przyrowa, choć przypuszcza się, iż w Olsztynie przebywał dużo częściej. W 1370 roku król Ludwik Węgierski przekazał Olsztyn z ziemią wieluńską w lenno księciu opolskiemu Władysławowi Opolczykowi za popieranie swych planów dynastycznych. Opolczyk uczynił z Olsztyna stolicę rozległego powiatu sądowego, zaś sam zamek podniesiony został do rangi starostwa, przy czym stojący na jego czele starosta Jerzy ze Zwozu i Pawonkowa, należał do najważniejszych dostojników w otoczeniu władcy. Olsztyn był również jednym z najważniejszych punktów obronnych władztwa księcia opolskiego. O jego ważnym znaczeniu militarnym świadczył fakt, że gdy w 1391 roku król Władysław Jagiełło zaniepokojony polityką Władysława Opolczyka rozpoczął wojnę zmierzającą do rewindykacji utraconych ziem, w pierwszej kolejności uderzył na Olsztyn. Po trzydniowym oblężeniu zamek broniony przez starostę Borschnitza został zdobyty i włączony do Królestwa Polskiego.
Duże znaczenie zamku sprawiło, iż został on szybko naprawiony ze zniszczeń spowodowanych wojną, postanowiono również dokonać jego rozbudowy. W 1411 roku Władysław Jagiełło nakazał ówczesnemu staroście olsztyńskiemu, Janowi ze Szczekocin, naprawę i przekształcenie zamku z sum na nim zapisanych. Prawdopodobnie podwyższono wówczas mury i wieże przy pomocy cegieł, naprawiona miała też zostać studnia (fontem castri), a później inne stare budynki („alia inveterata edificio”), w tym te w których znajdowały się komnaty królewskie.
W pierwszej połowie XV wieku dobra olsztyńskie uzyskały status starostwa niegrodowego, nadawanego najbardziej zasłużonym dla królestwa rodzinom możnowładczym. Pierwszym tenutariuszem był wspomniany Jan ze Szczekocin herbu Odrowąż, następnie od 1432 roku jego syn Piotr Woda, późniejszy podkanclerzy królewski, oraz wnuk Paweł. Starostowie nie rezydowali jednak na stałe w Olsztynie, oddając w praktyce zarząd zamku burgrabiom, a od XVI wieku podstarościm, z powodu których niedbałych rządów już w końcu XV wieku zamek podupadł, a na początku następnego stulecia znalazł się w złym stanie. Skłoniło to podskarbiego Mikołaja Szydłowieckiego, który od 1508 roku był starostą olsztyńskim, do gruntownego remontu i przebudowy zamku już na początku rządów w starostwie. Dostojnik ten prawdopodobnie w 1514 roku rozpoczął naprawę jednej z wież zamkowych, uzyskując na ten cel środki ze sprzedaży ogrodu w Zarembicach. Wiadomo, że remont zamku był kontynuowany w następnych latach i objął mury zamkowe, finansowane z podatku czopowego miast Kłobucka i Krzepic. Na początku lat 30-tych XVI wieku rozpoczęto wznoszenie kaplicy (zapewne w miejsce starszej), a także pomieszczenia przy bramie i nowej części mieszkalnej zwanej „Kamieniec”. Budowę tą prowadzono już za kolejnego starosty olsztyńskiego, Piotra Opalińskiego. W 1532 roku nowe pomieszczenia miały być wymurowane, ale jeszcze nie wykończone, dlatego w kolejnych latach zajmowano się tynkowaniem wnętrz, niejaki murarz Materna z Częstochowy wykonywał roboty wykończeniowe przy kaplicy, szklarze pracowali przy oknach, a zdun wykonał piec w komnacie mieszkalnej.
W 1587 roku zamek był oblegany przez arcyksięcia Maksymiliana, pretendenta do korony polskiej, jednak zdecydowana postawa ówczesnego burgrabiego, Kaspra Karlińskiego, zapobiegła zdobyciu Olsztyna. Po zakończeniu działań wojennych usunięto zniszczenia, ale w początkach XVII wieku stan zamku pogorszył się z powodu zaniedbań kolejnych zarządców. Co więcej w 1656 roku przestarzałą już warownię zdobyli i spustoszyli Szwedzi. Zamek pozostawiono w ruinie, a od 1722 roku zaczęto rozbiórkę murów, by wykorzystać budulec do wznoszenia pobliskiego kościoła.
Architektura
Zamek w swej rozwiniętej formie składał się z kilku członów: górnego, średniego, oraz dolnego w postaci dwóch przedzamczy: mniejszego północno – wschodniego oraz rozległego południowego. Całość usytuowano na wysokim wzgórzu, pokrytym ostańcami i skalistymi zboczami, najbardziej stromymi od strony północnej i wschodniej, a na południowym – zachodzie zbiegającymi się do formy skalistego, wydłużonego grzbietu.
Najstarszy zamek górny wzniesiono z miejscowego wapienia na skalistym szczycie najwyższego punktu terenu, w północnej części założenia. Składał się z muru obwodowego na rzucie wydłużonego czworoboku i usytuowanej na południowo – zachodnim skraju cylindrycznej wieży o średnicy 8 metrów i wysokości 20 metrów (prawdopodobnie w XV wieku wieżę podwyższono w cegle do około 26 metrów wysokości). Pełniła ona rolę bergfriedu, nie była więc przeznaczona do stałego zamieszkiwania, jej najniższa kondygnacja mogła jedynie służyć za celę więzienną. Po przeciwnej stronie dziedzińca stał budynek mieszkalny, a obok znajdował się murowany, okrągły zbiornik na wodę deszczową. Wejście prowadziło przez bramę usytuowaną przy wieży.
Prawdopodobnie równocześnie z zamkiem górnym powstał zamek średni, pełniący funkcję gospodarczego zaplecza. Usytuowany był on po południowej stronie zamku górnego, na terenie ograniczonym od wschodu i północnego – wschodu dwoma większymi ostańcami oraz stromymi stokami. Przestrzenie pomiędzy skałami zamknięto kamiennymi kurtynami, przy czym najdłuższy odcinek muru musiał być poprowadzony na południowym – zachodzie. Łączył on skałę zamku górnego z najbardziej na wschód wysuniętym ostańcem, a od strony południowego podzamcza oddzielony był szerokim przekopem. Na skale północno – wschodniej zbudowana została czworoboczna wieża, kontrolująca położoną poniżej bramę i drogę dojazdową przez północny zamek dolny. Do wjazdu z powodu różnicy wysokości musiała prowadzić rampa lub wysoki most. Prawdopodobnie brama miała formę budynku lub wieży, gdyż przejazd miał być zamykany broną podnoszoną za pomocą łańcuchów, miało być też w niej gromadzone uzbrojenie. Wjazd z zamku średniego do górnego prowadził między dwoma murami (zachodnim a obwodowym zamku górnego). Ponad tą bramą, zapewne także umieszczoną w wieży lub budynku z przejazdem, była mała, murowana izba przeznaczona dla pisarza i na archiwum, utworzona w pierwszej połowie XVI wieku. Zabudowa mieszkalno – gospodarcza zamku średniego zapewne była konstrukcji drewnianej, przystawiona do wewnętrznych ścian kurtyn. W XVI wieku na dziedzińcu zamku średniego znajdować się miała kuchnia, stajnia dla 24 koni, oraz położona obok „stuba nigra”, w której zamieszkiwała część załogi zamkowej.
Południową i południowo – zachodnią część założenia zajmowało obszerne podzamcze (zamek dolny), w planie zbliżone nieco kształtem do trójkąta. Jego najdalej wysunięty narożnik zajmowała wysoka skała, na której posadowiono czworoboczną więżę zwaną Starościńską lub Sołtysią (nazwa pochodziła z faktu, że jeden z czterech stróżów zamkowych opłacany był przez sołtysów). Południową i wschodnią część podzamcza ograniczono krótkimi kurtynami wpasowanymi pomiędzy skalne bloki, natomiast od zachodu i północnego – zachodu, gdzie brakowało barier terenowych, zbudowano długi odcinek muru obronnego, łączącego się z podstawą zamku górnego. W jego linii mieściła się brama, prawdopodobnie będąca jedynie pomocniczą furtą, a nie głównym wjazdem na teren zamku. Zabudowania rozległego dziedzińca zajmowała w XVI wieku stajnia, browar, kuźnia oraz piekarnia. Tam też rosły świeżo zasadzone wówczas drzewa owocowe.
Na początku XVI wieku utworzone lub rozbudowane zostało podzamcze północno – wschodnie. Na skalistym stoku, u podstawy najstarszego budynku mieszkalnego zamku górnego, wzniesiono czworoboczny budynek o wieżowym charakterze (zwany Kamieniec lub Kamienica), a poniżej niego kolejny o pięciobocznym rzucie. Ten ostatni stanowił narożnik zamku dolnego i był połączony z kurtyną muru obronnego. Mieścił w przyziemiu pomieszczenia gospodarcze, mianowicie spiżarnie i kuchnię, a na piętrach pomieszczenia mieszkalne, w tym dwa większe i pięć mniejszych, przy czym w jednej z mniejszych izb znajdować się miał skarbiec. Z położonym wyżej na stoku budynkiem skomunikowany był za pomocą drewnianego ganku. Po przeciwnej stronie dziedzińca podzamcza znajdowała się brama wjazdowa, osadzona w budynku bramnym poprzedzonym mostem nad przekopem. W pierwszej połowie XVI wieku nad przejazdem znajdowała się izba dla strażnika – wrotnego. W późniejszym okresie budynek bramny mógł być podwyższany. Na obszarze podzamcza północnego u schyłku średniowiecza obok bramy znajdować się miała jedna drewniana izba, spiżarnia wykuta w skale zwana „loch”, łaźnia i studnia wykuta w skale, wraz z dobudowaną do niej po 1532 roku wieżą studzienną.
Stan obecny
Do dziś z zamku zachowały się mury najstarszej części zamku wraz z cylindryczną wieżą główną. Ponadto w stosunkowo dobrym stanie przetrwała kwadratowa wieża zwana Starościńską lub Sołtysią, fragmenty murów i wieży zamku średniego, niezadaszone dwa budynki na stokach podzamcza północnego oraz przyziemne partie murów podzamcza południowego. Zamek Olsztyn stanowi dziś własność lokalnej wspólnoty, która pobiera niewielką opłatę przy wejściu na zamek i na punkt widokowy w baszcie Sołtysiej.
powrót do indeksu alfabetycznego
bibliografia:
Antoniewicz M., Zamki na Wyżynie Krakowsko – Częstochowskiej, Kielce 1998.
Leksykon zamków w Polsce, red. L.Kajzer, Warszawa 2003.
Nabiałek K., Zamek Olsztyn w państwie polskim za Jagiellonów (od 1391 do I połowy XVI wieku), „Średniowiecze Polskie i Powszechne”, 3/2004.
Wagner A., Murowane budowle obronne w Polsce X – XVII wieku, tom 2, Warszawa 2019.